Ազատագրական պայքարի առաջին օրերին, երբ զինված թուրքերը ինքնավստահ ու լկտի գործողությունների էին դիմում սահմանամերձ բնակավայրերում, այլ հնար չկար՝ մեզ նույնպես հարկավոր էր զինվել։ Եվ ուզում եմ հատկապես նշել հայուհիների, հայ մայրերի ցանկությունը, մտահոգությունը` ամեն կերպ մեզ օգնելու, սատարելու, զենք ձեռք բերելու, զինվելու համար։ Օգնելու, սատարելու նրանց ցանկությունը շատ մեծ էր, երբեմն լինում էին հետաքրքրաշարժ դեպքեր, սակայն ամենակարեւորն այն է, որ ուզում եմ չմոռացվեն այդ անունները…
Երեւանում մորաքրոջս 80-ն անց Աշխեն սկեսուրը մի օր կանչեց, թե. «Սեյրա՛ն, բալա՛, գնում ես, Շուղի պապին վերցնում ես, գնում ես էս ինչ տեղը, շենքի արեւելյան պատի տակը փորում եք, զենք կա ու պատրոն…»:

Այս վկայությունը Հայաստան տեղափոխված մի հայ երիտասարդ պատմեց, որը մի ժամանակ Իրանում ապրելով՝ ստիպված մասնակից է եղել Իրանա-Իրաքյան պատերազմին. «Ինձ որպես զինվոր տարան պատերազմ։ Շուրջ բոլորս մահմեդականներ էին, ու ինձ որպես քրիստոնյա դժվար էր նրանց հետ ծառայել, բայց ամեն օր առանձնանալով՝ թաքուն խաչակնքվելով աղոթք էի անում ու մեր Տեր Հիսուսին խնդրում, որ ինձ անփորձանք տուն վերադարձնի։ Մի անգամ, երբ գիշերային պահակազոր ծառայության ուղարկեցին, պոստում կանգնած ժամանակ, անկախ ինձանից սկսեցին չար եւ անհանգստացնող մտքեր այցելել։ Սկզբում բանի տեղ չդրեցի ու շարունակում էի տարածքը հսկել, բայց հետզհետե այդ մտքերը սկսեցին իշխել վրաս, ինքնասպանության մղելով։

Չեմ հիշում, թե քանի տարեկան էի այն ժամանակ։ Միայն հիշում եմ, որ մարդկանց մեջ շատ բարություն կար և շատ մեծ սեր։ Մեր փոքրիկ բանավանի բնակիչներն էլ, ինչպես բոլոր գյուղերում ու ավաններում, ամեն երեկո հավաքվում էին մեկն ու մեկի տանը՝ լոտո խաղալու կամ հենց այնպես զրուցելու։ Եվ երբեք ոչ ոք չէր գանգատվում ժամանակի սղությունից ու ոչ մի տեղ չէին շտապում։ Ազգակցական կապ չունեցող մարդիկ հավաքվում էին ում տանը պատահեր ու կիսում էին այնքա՜ն դժվարությամբ ճարվող մի կտոր հացը կամ եգիպտացորենի շիլան։
Ահա այդ ժամանակ էր, որ Գևորգ հայրիկն ու Արշալույս մայրիկը հայտնվեցին մեր բանավանում։ Փոքրիկ բանավանի համար յուրաքանչյուր փոփոխություն մեծ նորություն էր, և յուրաքանչյուր գաղտնիք մեկ շաբաթից ավելի չէր մնում չբացահայտված։

Պատերազմից առաջ ես նույնիսկ Արցախի տեղը չգիտեի։ Բայց ինձ ասացին, որ քո հայրենիքը, քո հայրենակիցները վտանգի մեջ են։ Որ ադրբեջանցիները խորհրդային իշխանության հետ դաշնակցած` հարձակվել են քո հողի ու քո հայրենակիցների վրա, փորձում են հայրենազրկել նրանց ու խլել Արցախը։ Ես զգացի իմ արյան թրթիռը։ Ինչ-որ քնած զգացում խլրտաց հոգուս մեջ. կուզես հայրենասիրություն ասա, ազգային արժանապատվություն, գենի կանչ… Երբ Վազգեն Սարգսյանը հեռուստացույցով ասաց, որ ամենավտանգավոր տարածքներում կռվելու համար մահապարտներ են հարկավոր, ես առանց տատանվելու գնացի ճակատ՝ կյանքի գնով փակելու թշնամու ճանապարհը։

-Օմարի մարտերում Տիգրանը կորցրել էր ոտքերը եւ բուժվում էր Երեւանի կենտրոնական հոսպիտալում։ Կինս՝ Աննան, բուժքույր էր։ Կնոջս եղբայրը՝ Գեւորգը, զոհվել էր Օմարում։ Տիգրանը պատմում էր Օմարի կռիվներից, զինվոր տղաների հերոսություններից։ Մտերմացել էինք,- պատմում է Խաչիկցի Արմենը։ -Մի օր էլ, երբ հոսպիտալ էի գնացել, Տիգրանն ասաց.
-Որոշել եմ ամուսնանալ, հարսանիքիս քավորն էլ դու պետք է լինես։
Անկեղծ ասած, ֆինանսական վիճակս այնքան էլ բարվոք չէր, բայց ո՞վ կհրաժարվի նման առաջարկից։

Քարվաճառի ազատագրումից հետո տղաները պարգեւատրվում են 3000-ական ռուբլով։ Այդ օրը դիրքում գտնվող տղաներից մեկը, նկատելով մի եղնիկի, կրակում է ու վրիպում։ Լուրը հասնում է Մոնթեին։ Իր մոտ կանչելով ձախողակ «որսորդին»՝ ասում է.
-Լսած եմ, պետական փամփուշտներով որս ըրած ես, քեզ ո՞վ է իրավունք տվել։

Ճանապարհն աստիճանաբար իջնում է հարթավայր, Բարգուշատի հովիտ։ Աղավնո եւ Որոտան գետերը, լեռներից, կիրճերից շնչահատ դուրս պրծած, հանդարտ հոսում են հարթավայրով։ Նրանց ափերին փռված են բնակավայրեր, որտեղ առաջներում առատությունից ճաք էին տալիս շտեմարանները, շքեղ առանձնատներին զով էին անում դեկորատիվ ծառերը, իսկ տերերը իրենց լողավազաններից հայացքներն ուղղում էին դեպի լեռները. «Բա ամոթ չի՞, մի թիզ հողի համար գլո՞ւխ կջարդեն»։ Ասում էին, որովհետեւ չէին նկատում, որ առատությունից, ցոփությունից ճաք էին տալիս իրենց ամբարներն ու առանձնատները։