Գյուղը հարավ ու հյուսիսից օղակող Ուրցի եւ Գեղամա լեռների գոգին գտնվող Սուրբ Կարապետ եւ Սպիտակավոր եկեղեցիների փեշերից սկիզբ առնող աղբյուրները գալիս միախառնվում, իջնում են գյուղ։ Առաջինն այգու խնձորենին է, որ ողջ գիշեր լուսնկայի տակ խոսում է, քչփչում, ու ջուրը հանդարտված իջնում է այգու մյուս ծառերի պապակը հագեցնելու։ Ինչպես կտավը շրջանակի մեջ, մեր տան դուռը բացվում, եւ հայացքիդ դեմ դիմաց հառնում է ծառը՝ իր սլացիկ հասակով ու առողջ սաղարթներով։ Այգին քիչ ներքեւում է՝ փոքրիկ ձորակի երկու ափերին փռված։ Աղոթարանի հետ մայրս անաղմուկ բացում է դուռը, խաչակնքում, առվից ջուր է ցողում դեմքին ու սկսում աղոթել։ Թվում է՝ ծաղկած խնձորենին մի պահ քարանում է, առուն կտրում է իր քչփչոցն, ու ադամամութին հաջորդած այդ խաղաղության մեջ ողջ աշխարհն ուշադիր լսում է «Հայր մերը»։

Հունգարիայում՝ զորքերի հարավային խմբավորումում, իմ ղեկավարած մարտկոցը լավագույնն էր ողջ դիվիզիայում, բայց… «Վերակառուցումից հետո աստված գիտի, թե զորքերում ինչ սկսվեց: Երեսպաշտություն էր, նախկինից ավելի վատ: Անհնար էր այլեւս դիմանալ, ու զորացրվելու դիմում գրեցի, որն էլ իսկույն հարգվեց. զորքերի կրճատում էր սկսվել:
…92-ի ամռանը նշանակվեցի դիվիզիոնի շտաբի պետ: Հրամանատարը վաղամեռիկ Անատոլի Ղավալյանն էր, տեղակալը՝ այսօր գնդապետ Արտակ Գալստյանը: Ականանետներ ունեինք, ապա ստացանք Դ-30-ներ, որոնք տեղակայվեցին Վերին Կարմիրաղբյուրի մոտ:
Աշնանը եկան հայկական բանակ զորակոչված առաջին զինվորները՝ Վանաձորից ու շրջակա գյուղերից: Սկզբում զավեշտական իրավիճակներն անպակաս էին. մի օր հրամանատարի մոտ խորհրդակցություն էր, տեսնեմ զինվորներս շարքով բռնել են «Տարոն» թաղամասի ճանապարհը:

Երկար ժամանակ Ղարաբաղում էինք, սահմանային տարբեր ճակատներում,- վերհիշում է «Զորավար Անդրանիկ» ջոկատի հրամանատար Գնել Մանուկյանը:- Ծանր, դժվարին օրեր էին։ Պիտի փոխարինող ջոկատ գար, որ մենք հետ գայինք, հանգստանայինք, կարգի բերեինք մեզ։ Տեղ հասան տղաները, եւ մենք տուն եկանք։ Սահմանային մեր մարտերը նկարահանել էին եւ մինչեւ մեր տուն հասնելը ցուցադրել էին հեռուստատեսությամբ։ Ամբողջ Հայաստանով մեկ տեսել էին այդ կադրերը, լսել մեր տղաների ոգեշունչ խոսքը, եւ մենք չգիտեինք, որ մեզ Մասիսում դիմավորելու է մի հոծ բազմություն։ Մենք էլ էինք հուզվել, անգամ մեզ անծանոթ մարդկանց դեմքերին ոգեւորություն, հպարտություն էինք տեսնում։

Մարտունու Մաճկալաշեն գյուղի տղաներից կազմված ջոկատը գյուղը պաշտպանում էր ադրբեջանցի ելուզակներից։ Գյուղից եւ ընդհանրապես Մարտունու ողջ ճակատից ոչ մի կին ու երեխա դուրս չէին բերել։ Մոնթեն միշտ ասում էր. «Եթե ընտանիքը, երեխաները դուրս են գալիս՝ զինվորի ոգին, ուժը հիսուն տոկոսով թուլանում է»։ Ջոկատի հրամանատար Արմեն Մելքումյանի մայրը՝ տիկին Լաուրան, մեր խոհարարն էր։ Ընդհանրապես, այդ օրերին մաճկալաշենցի բոլոր մայրերը իրենց որդիներին ուղարկել էին կռվի, իսկ իրենք իրենց ուսերին էին վերցրել թիկունքային, շտաբային ընտանեկան բոլոր հոգսերը՝ լվացք, ճաշ, ավերված տների նորոգում…

Քամին ուր ուզում փչում է, եւ նրա ձայնը լսում ես, բայց չգիտես` որտեղից է գալիս կամ ուր է գնում. այսպես է ամեն ոք, որ Հոգուց է ծնված (Հովհ.3;8 ):
Աստղագուշակությունը գուշակության առավել տարածված ձեւերից է: Աստղագուշակները մարդկանց ծննդյան տարեթվերի եւ երկնային մարմինների շարժման հիման վրա կազմված աղյուսակների օգնությամբ քարտեզ են ստեղծում (հորոսկոպ) եւ կանխատեսումներ անում: «2011թ` նապաստակի տարին, ավելի հաջող (կամ անհաջող) կլինի, քան վագրի տարին: Խոյե՛ր, այս տարի դուք մեծ հաջողության կհասնեք, այծեղջյուրնե՛ր, զգուշացեք սիրային արկածներից, ձկնե՛ր, խուսափեք ճամփորդություններից եւ այլն»: Այս «կանխատեսումները» շատ հաճախ ճշգրիտ չեն, սակայն մարդկանց սնահավատ վախի, որոշ համընկնումների պատճառով աստղագուշակների մասին լեգենդներ են հյուսվում:

«ԼՂՀ ազգային-ազատագրական պայքար. 1988-2009» գրքի հեղինակը Զոհված ազատամարտիկների տուն-թանգարանի հիմնադիր տնօրեն Գալյա Առստամյանն է։
Իրոք դրվատանքի արժանի, շնորհակալ աշխատանք է կատարվել։ Առանց վարանելու կարելի է ասել՝ այս գիրքը մի ամբողջ ժամանակաշրջանի, մեր ժողովրդի կյանքում վճռորոշ նշանակություն ունեցող մի ողջ տասնամյակի (լի փորձություններով, պատմական իրադարձություններով) պատմությունն է, տարեգրությունը։ Սա գիրք չէ, այլ փառքի հուշամատյան, որին կարելի է ու պետք է ՁԵՌՔ ՏԱԼ ակնածանքով ու սրտի թրթիռով, երկյուղածությամբ ու հպարտությամբ։

Արցախյան շարժումը խեղդելու նպատակով Ադրբեջանի ղեկավարությունը փակել էր Արցախի ցամաքային եւ օդային ճանապարհները: Դժվարին ժամանակներ էին, Արցախ հասնելն ու վերադառնալը կապված էր բազում վտանգների հետ:
Քաղաքացիական ավիացիայի «Էրեբունի» օդանավակայանի օդաչուները Արցախ էին թռչում պետական անվտանգության աշխատակիցների հսկողությամբ, հաղթահարելով Մոսկվայի հարուցած արգելքները եւ խուսափելով հակառակորդի դարանակալ գնդակներից: Մինչ 1988թ. դեկտեմբերը թռչում էին հիմնականում «Էրեբունի»-ի չորս-հինգ «Մի-8Տ» ուղղաթիռները, տասը-տասներկու փոքրիկ «Ան-2» եւ մի քանի «Յակ-40» ինքնաթիռները: