Պատմության էջերից
Այսօր մեր նախահայրերուն յիշատակն է, որ կը լեցնէ մեր հոգիները եւ պահ մը մեզ բոլորս կը տեղափոխէ այն լերան բարձունքներուն վրայ, ուր կազմուեցան մեր հոյակապ աւանդութիւններն ու մղուեցան հերոսական մարտերը:
Պապենական մեր բնօրրանէն հեռու, այսօր հաւաքուած ենք այստեղ` մայր հայրենիքի սրբազան հողին վրայ, նշելու պատմականօրէն հպարտառիթ եւ հոգեբանօրէն անկիւնադարձային Մուսա լերան հերոսամարտին 100-ամեակը:
ՀՀ վետերանների միավորումում հաճախակի են կազմակերպվում միջոցառումներ` նվիրված Հայրենական մեծ պատերազմին մասնակցած հայ մարշալներին, գեներալներին, ֆաշիզմի դեմ տարած փառահեղ հաղթանակին: Միջոցառման ընթացքում պատերազմի մասնակիցները ելույթներ են ունենում, պատմում իրենց ռազմական հուշերից:
17-րդ դարի վերջին քառորդում Թուրքիայի լծից Հունգարիայի եւ նրա մայրաքաղաք Բուդայի ազատագրման գործում կարեւոր դեր են խաղացել նաեւ տեղի հայերը: 1688 թվականի հուլիսին Բուդան ազատագրելու նպատակով ավստրիական զորքը պաշարեց քաղաքը: Թուրքական զորքը կատաղի պաշտպանվում էր: Քաղաքի բնակիչներից Գաբրիել Շապինգարահիսարցին` Գաբոշ Էորմեն, որ հայերեն ծածկագրով կարեւոր ռազմական տեղեկություններ էր հաղորդում Վիեննայի ռազմական խորհրդի նախագահ Հերմանին, դիմում է անօրինակ խիզախության: Շեղելով թուրք պահակների ուշադրությունը` հուլիսի 22-ին պայթեցնում է քաղաքի 8 հազար ցենտներ վառոդ պարունակող աշտարակը:
Այսօր այս հուշակոթողի առջև գլուխ ենք խոնարհում ոչ միայն Մուսա լեռան հերոսամարտում զոհված մարտիկների, այլև մեր բոլոր նորօրյա հերոսների հիշատակի, ինչպես նաև մուսալեռցիներին օգնության հասած ֆրանսիացի նավաստիների խիզախության ու անձնվիրության առջև: Միաժամանակ ողջունում ու շնորհակալություն ենք հայտնում մեր դաշնակից ու բարեկամ Ֆրանսիայի Հանրապետությանը` հրավերն ընդունելու և զինվորական պատվիրակության կազմով այս համաժողովրդական տոնակատարությանը մասնակցելու համար:
Օրերս լույս է տեսել բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, բանագետ, բանահավաք, ժողովրդագետ, ցեղասպանագետ Վերժինե Սվազլյանի հերթական՝ «Մուսա լեռան հերոսամարտը. ականատես վերապրողների վկայություններ» արժեքավոր աշխատությունը:
Սերբ արձակագիրներից մեկը ասել է. «Հայրենիքի համար պետք է կռվել մուսալեռցիների նման, և հայրենիքը պետք է սիրել այնպես, ինչպես մուսալեռցիներն են սիրել»: Իրոք, Մուսա լեռան հերոսամարտը ներշնչանք պետք է լինի արվեստագետների և գրողների համար. Վերֆելի անմահ ստեղծագործության կողքին թերևս միայն կարելի է դնել Պ. Սևակի «Եռաձայն պատարագը»: Ինչ վերաբերում է ֆիլմերին, ապա դրանք ընդամենը երեքն են: Կարծում եմ` նոր խոսքի, նոր ասելիքի անհրաժեշտություն, իսկապես, կա:
Ես չէի կարող անտարբեր մնալ Մուսա լեռան հերոսամարտի 100-ամյա հոբելյանի նկատմամբ: 60 տարի զբաղվել եմ մեր զավթված Երկրի՝ Արևմտյան Հայաստանի և Կիլիկիայի բանավոր նշխարները և Հայոց ցեղասպանության ականատես-վերապրողների հուշ-վկայությունները կորստից փրկելով: Եվ այսօր, երբ արդեն ունենք Ազատ Արցախը, այլևս իրավունք չունենք խոսելու մեր ժողովրդի միայն մեծ ողբերգության ու կորուստների մասին:
Ուստի ես իմ աշխատության միջոցով նպատակ եմ ունեցել մարդկանց միջից արմատախիլ անելու այն մտայնությունը, թե իբր հայերը «ոչխարի պես մորթվել են ու նահատակվել»: Այնինչ, մեր ժողովրդի զավակները բազմաթիվ հայաբնակ վայրերում ինքնապաշտպանական մարտեր են մղել՝ Յոզղատի Ագդաղում, Սասունում, Մուշում, Շատախում, Վանում, Շապին-Գարահիսարում, Մուսա լեռում, Ուրֆայում, ավելի ուշ նաև՝ Մարաշում, Այնթապում, Հաճընում և այլուր: Այս ամենի մասին ինձ պատմել են ցեղասպանության ականատես-վերապրողներն ու այդ հերոսամարտերի մասնակիցները: