Այս հողն արդեն երկիր է դարձել: Նրա որդիների ամուր ոտնատեղին է երկիր դարձրել հողը: Ու այդ ամուր ոտնահպումից հողին է փոխանցվել մի ամուր հավատ: Երկիրն իր գրկում հավատ է թրծել: Ու հավատը դարձել է Մայր Հավատ: Ու երկիրը դարձել է Մայր Երկիր: Ու մայր երկիրը դարձել է Մայր Հայաստան… Ուրեմն` ասված է Հայաստան: Եվ դա բավական է:

1990-ականներին չափազանց ծանր իրավիճակ էր ստեղծվել Հայաստանի և սահմանադրական ճանապարհով իր ճակատագիրը ինքնուրույն տնօրինելու հայտ ներկայացրած Արցախի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը կազմող հայերի համար: Հակամարտությունն ի սկզբանե ցույց տվեց, որ խորհրդային իշխանությունները կամք ու ցանկություն չունեն լուծելու կուտակված ազգային հարցերը: Սակայն Սումգայիթում, Բաքվում կազմակերպված հայերի ջարդերը, Երեւանում ու Արցախում պարետային ժամ մտցնելը, խորհրդային բանակի օգնությամբ ադրբեջանցիների հարձակումները հայկական սահմանային բնակավայրերի վրա ոչ միայն չընկճեցին հայ ժողովրդին, այլեւ ավելի ամրապնդեցին նրա անկախության ու ազատության ձգտման կամքը: Ինքնաբուխ կերպով ամենուր ստեղծվեցին կամավորական ջոկատներ, սակայն առանձին գործող այդ ջոկատների գործողություններն այնքան էլ արդյունավետ չէին:

Էրզրումի նահանգի գյուղերից մեկում էր ապրում ազգությամբ հույն Լազարն իր բազմանդամ ընտանիքով։ Դուստրերից Քրիստինեն իր գեղեցկությամբ, իր երկար վարսերով գերել էր Մանուկի սիրտը, որն էլ մի օր փախցրեց հունաց դստերը։ Տարիների հետ ծնվեցին 5 երեխաները՝ Ավետիսը, Մարիամը, Սամսոնը, Գայանեն, Դավիթը, որոնք հաշտության կամուրջ դարձան հայ եւ հույն ընտանիքների միջեւ։ Այսպես ապրում էին մինչեւ մեծ եղեռնը։ Ամուսինը երկու երեխաների հետ զոհ գնաց թուրքի յաթաղանին։ Մյուս երեխաներն էլ հիվանդացան, սառեցին, մնացին գաղթի ճամփին։

Մեկ տարեկան երկու ամսական էի, երբ հայրս զոհվեց: Մայրիկս կամուրջ դարձավ իմ և հայրիկիս միջև: Թեև քիչ ժամանակ հասցրինք միասին անցկացնել, այնուամենայնիվ, մեր փոքրիկ ընտանիքի պատմությունը լի է հիշարժան պահերով: Անվանս ընտրությունը դրանցից մեկն է: Հայրս և մայրս որոշել էին, որ եթե աղջիկ ծնվի` հայրս կընտրի անունը, իսկ եթե տղա` մայրս: Եվ ծնվեցի ես, ու հայրս, քանի որ Ասպրամ անունը շատ էր սիրում, ինձ հենց այդպես էլ անվանակոչեց` ոգեշնչված Մուրացանի «Գևորգ Մարզպետունի» վեպից,-«Մայրս միշտ ասում է, որ իմ մեջ հայրիկիս սկզբունքայնությունն ու համառությունն է տեսնում, իր մշտական պայքարը հանուն արդարության»:

Թալին քաղաքից ոչ հեռու մի գյուղ կա, որը կոչվում է Ներքին Բազմաբերդ: Այնտեղ Ազատ պապին բոլորը գիտեն ու սիրում են: Այդ պատճառով էլ նրա տունը դժվար չէր գտնել: Դարպասը կիսաբաց էր, եւ մենք, մի փոքր հապաղելով, ներս մտանք: Տան բակում անհոգ շրջում էին աքաղաղները, իսկ շեկ կատուն, թաթերը փորի տակ ծալած, խաղաղ տաքանում էր արեւին:
-Նե՜րս համեցեք, նե՜րս համեցեք,- մեզ ընդառաջ է գալիս տան տիկինը՝ Սոսեն:

Մեկ այլ հայտնի ազատամարտիկ Նիկոլ Դումանը (Նիկողայոս Տեր-Հովհաննիսյան) կարևոր դեր խաղաց 1894-1896 թթ. հայերի կոտորածների ընթացքում ինքնապաշտպանական շարժման կազմակերպման գործում: Ուսուցիչ և հասարակական գործիչ Դումանը թողնում է ամեն ինչ և զինվորագրվում հայրենիքի պաշտպանությանը: Նա ստեղծում է հատուկ ինքնապաշտպանության ծրագիր, որով պետք է առաջնորդվեին խմբապետները իրենց ջոկատներն առաջնորդելիս:

Հասակ առնելու հետ պատանուն տալիս էին նաև քաղաքական դաստիարակություն: Նրան հարգանք էր ներշնչվում ազնվականական տան գլխավորի՝ հոր նկատմամբ: Այնուհետև նրա մեջ ամրագրվում էր ընտանեսիրության զգացումը: Այս երկուսը անհրաժեշտ էին տոհմիկ հոգևոր ժառանգությունը սերունդներին փոխանցելու և գերդաստանական պատիվը բարձր պահելու համար: