Նախքան Հայրենական պատերազմը Ջրառատն ուներ 3488 բնակիչ (1939թ. տվյալներով) և պատերազմի սկզբին Հրազդան քաղաքի թաղամաս-գյուղերից զորակոչված 3340 մարտիկներից ամենաշատը ջրառատցիներն էին` թվով 815 հոգի: Նրանք մարտնչեցին Մեծ Հայրենականի գրեթե բոլոր ռազմաճակատներում, ոմանք իրենց հաղթարշավն սկսեցին խորհրդա-ֆիննական պատերազմի օրերին, ոմանք հասան Բեռլին, մի մասն էլ այն ավարտեց միլիտարիստական Ճապոնիայի դեմ պատերազմին մասնակցելով: Ցավոք, անհայտ կորան կամ զոհվեցին 258-ը (պաշտոնական տվյալներով):

18-րդ դարի կեսերին Այսրկովկասի ռազմաքաղաքական իրադրությունը նկատելիորեն փոխվեց: Ինչպես պատմության թատերաբեմում Նադիր շահի հայտնվելը, այնպես էլ նրա հեռանալը շրջադարձային եղավ տարածաշրջանի ժողովուրդների, այդ թվում նաեւ հայերի համար: Պարսկաստանի հզորությունը ժամանակավոր վերականգնած եւ հայ մելիքների բոլոր իրավունքները ճանաչած շահի սպանությունից (1747 թ.) հետո վերսկսվեցին գահակալական կռիվները, ինչից օգտվելով զգալի ինքնուրույնություն ձեռք բերեցին ծայրամասային իշխանությունները: Արեւելյան Հայաստանի տարածքում ձեւավորվող Երեւանի, Նախիջեւանի, Գանձակի եւ Ղարաբաղի իշխանությունները զինված հակամարտության մեջ էին միմյանց ու հարակից այլ իշխանությունների հետ:

Ես հազվադեպ եմ անդրադառնում առեղծվածային սպանություններին, սակայն այս անգամ բացառություն կանեմ՝ հաշվի առնելով 1916 թվականին օսմանյան թագաժառանգ արքայազնի մահվան արտասովոր հանգամանքները և դրա հնարավոր կապը Թալեաթի ու Հայոց ցեղասպանության հետ:

Մկրտիչ Աղամալյանի գլխավորած խումբը փայլուն է կատարում Դումանի մարտական առաջադրանքը: Նրանք դեպքի վայր են հասնում ճիշտ այն պահին, երբ թուրք ամբոխը շրջապատել ու հրդեհում էր հայերի տները: Գիշերվա մթության մեջ, անսպասելիորեն կրակ բացելով, խումբը խուճապի եւ փախուստի է մատնում թուրք ամբոխին ու կարողանում թաղամասի հայերին փրկել ստույգ կործանումից:

1905 թվական
Անդրկովկասում բռնկվում են հայ-թուրքական ընդհարումները, և հայությանը դարձյալ սպասում էին ծանր փորձություններ. այս անգամ արդեն ցարիզմի նենգավոր քաղաքականությամբ թեւավորված Կովկասյան թաթարների կողմից: Կովկասում ցարական իշխանությունները օգտագործեցին ազգային, տնտեսական ու կրոնական հակասությունները եւ այն հասցրին ընդհուպ ազգամիջյան ջարդերի:

Արշավախումբը հուլիսի 11-ին հասնում է Մասիսի փեշերը եզրափակող Չնգլներ կոչվող բարձունքների վրա: Նույն օրը Զինվորական խորհուրդը որոշում է. Գայլ Վահանի մարտախումբը պիտի հարձակվեր Մոսունի թուրքական զորանոցի, իսկ Միհրանի մարտախումբը՝ Զորի պահականոցի և ցեղապետ Ուսուբ բեկի գլխավորած քրդական ջելալցիների աշիրեթի 60 վրանների վրա: Այդ օրերին Մոսունում գտնվող զինվորների թիվը գրեթե կրկնապատկվել էր, և զորանոցը պաշտպանող անձնակազմի թվաքանակը հասել էր 300-ի: Գյուղացիների պատմածներից պարզվում է նաև, որ «…այստեղ էր գտնւում այն օրը Բայազէտից Ուչքիլիսա գնացած օգնութիւնը դէպքերի առթիւ 200 ձիաւոր, որոնք միւս օրը պէտք է գնային: Մոսունի դէպքի առթիւ մնացին»:

Եթե հայդուկները ռուս զինվորի նկատմամբ չդրսևորեին ծայրահեղ գթասրտություն ու հարգալից վերաբերմունք և համարժեք պատասխան տային նրանց գործողություններին, ապա, անտարակույս զոհերը անհամեմատ քիչ կլինեին, և չէր բացառվում, որ ռուս զինվորը նույնպես, երկյուղելով հայ ֆիդայու հարվածի ու վրեժխնդրության կարողությունից, փոխեր իր վերաբերմունքը: Զարդանիսի կռվի մասնակից սպաներից մեկը, անկեղծորեն դրվատելով իրենց նկատմամբ հայդուկների դրսևորած մարդկային վերաբերմունքը, խոստովանում է, որ եթե հայ զինվորները ցանկանային, ապա կարող էին իրենցից շատ-շատերին գնդակահարել: Իրենց զինվորների արարքներն ու կռվի մանրամասները քննելու ու պարզելու նպատակով դեպքի վայր է գալիս մի քննիչ հանձնախումբ: