1896թ. հունվարի 2-ին վիեննական «Նոյե ֆրաժ» պրեսս» («Նոր ազատ մամուլ») լրագրի հերթական համարում տպագրվեց հետաքրքիր մի լուսանկար, որտեղ պատկերված էր ձեռք, բայց ոչ թե սովորական, այլ ոսկորները, ինչպես կմախքինը: Իսկ մատնեմատի վրա ամուսնական մատանու պարզ ուրվագիծն էր: Այդ ժամանակների համար սարսափ հարուցող մի տեսարան:
Հաջորդ օրը լրագրի առաջին էջում խոշոր տառերով տպագրված էր. «Վերջերս Վիեննայի շրջանակներում գիտական շրջանում իսկական սենսացիա առաջացրեց ֆիզիկայի պրոֆեսոր Վիլհելմ Կոնրադ Ռենտգենի արած հայտնագործության մասին հաղորդումը: Ռենտգենը փորձարկումների ժամանակ անսպասելիորեն հայտնաբերել է ամենուր թափանցող X ճառագայթներ»:

Երկու լեհ բժիշկներ՝ Եվգենի Լազովսկին եւ Ստանիսլավ Մատուլեւիչը, գերմանական օկուպացիայի ժամանակ «կենսաբանական զենքի» միջոցով փրկեցին 8000 հրեայի: Նրանք հայտնաբերեցին, որ Proteus OX19-ի մեռած մանրէով պատվաստելուց հետո արյունը տիֆի թեստի դիմաց տալիս է դրական արդյունք: Իմանալով դա, նրանք որոշեցին գաղտնի պատվաստել Ռոզվադով քաղաքի եւ նրա շրջապատի լեհ բնակչությանը՝ նացիստներին ուղարկելով վարակվածների արյան նմուշները: Կատարելով զննում, գերմանացիները որոշեցին, որ քաղաքում մոլեգնում է տիֆի համաճարակ եւ հայտարարեցին կարանտինի գոտի՝ խուսափելով վտանգավոր վայրերից: Այսպես փրկվեցին հրեա ընտանիքները եւ չհայտնվեցին համակենտրոնացման ճամբարներում:

– Ախր, ի՞նչ է անում, չի՛ կարելի, դարան է, դարա՜ն, գլուխը կուտեն,– հանկարծ ջղային ընդվզեց պահնորդ կարգված ավագը, որ նույնպես ուշիուշով հետևում էր գործողության ընթացքին՝ անհանգստանալով վերահաս վտանգի հասունացումից, որին նպաստում էր Սողոմոնն իր անխոհեմ վարմունքով՝ թույլատրվածից ավելի մոտենալով թշնամուն:
Նա այլևս ինքն իրեն չէր պատկանում. սխրալի պարտքը Գեներալին համակել էր մի այնպիսի խռովահույզ ողբերգականությամբ, որ այլևս արհամարհում էր իր հանդեպ որևէ դավադրություն և կամ մահվան սպառնալիք՝ ապստամբելով այն ահեղ կանխորոշման դեմ, որը նրան հասցրել էր կենաց և մահու սահմանագծին:

Պատմական Մեծ Հայքի Սյունիք աշխարհի երբեմնի Քաշունիք (Մյուս Բաղք) գավառը, ըստ 13-րդ դարի պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանի, ունեցել է 52 բնակավայր՝ հավանաբար Նակորզան կենտրոնով: «Սյունիքի պատմություն» գրքի «Սյունիքի տասներկու գավառների եկեղեցու (խոսքը վերաբերում է Տաթևի վանքին) հարկացուցակը ըստ հին սահմանվածի» (ՀԴ) գլխում նշված է, որ ամենաշատ հարկ՝ 20 դահեկան, վճարել է Նակորզան բնակավայրը: 12 գյուղ վճարել են 12 դահեկան հարկ, մնացածը՝ ավելի քիչ: Այս բնակավայրերի մի մասը 19-20-րդ դարերի ընթացքում հայաթափ եղավ՝ բնակեցվելով մահմեդական ցեղերով ու կորցնելով հայկական անունները:

Հայոց մեծ եղեռնի 100-ամյա տարելիցի օրերին Ասլանյան գերդաստանի պատմությունը ևս մեկ անգամ վկայում-հավաստում է, որ անհնար է արմատախիլ անել մի ժողովուրդ, որն ապրելու ձգտում ունի, ունի կամք ու վճռականություն:

Օրերս լույս է տեսել բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, բանագետ, բանահավաք, ժողովրդագետ, ցեղասպանագետ Վերժինե Սվազլյանի հերթական՝ «Մուսա լեռան հերոսամարտը. ականատես վերապրողների վկայություններ» արժեքավոր աշխատությունը:

Ես չէի կարող անտարբեր մնալ Մուսա լեռան հերոսամարտի 100-ամյա հոբելյանի նկատմամբ: 60 տարի զբաղվել եմ մեր զավթված Երկրի՝ Արևմտյան Հայաստանի և Կիլիկիայի բանավոր նշխարները և Հայոց ցեղասպանության ականատես-վերապրողների հուշ-վկայությունները կորստից փրկելով: Եվ այսօր, երբ արդեն ունենք Ազատ Արցախը, այլևս իրավունք չունենք խոսելու մեր ժողովրդի միայն մեծ ողբերգության ու կորուստների մասին:
Ուստի ես իմ աշխատության միջոցով նպատակ եմ ունեցել մարդկանց միջից արմատախիլ անելու այն մտայնությունը, թե իբր հայերը «ոչխարի պես մորթվել են ու նահատակվել»: Այնինչ, մեր ժողովրդի զավակները բազմաթիվ հայաբնակ վայրերում ինքնապաշտպանական մարտեր են մղել՝ Յոզղատի Ագդաղում, Սասունում, Մուշում, Շատախում, Վանում, Շապին-Գարահիսարում, Մուսա լեռում, Ուրֆայում, ավելի ուշ նաև՝ Մարաշում, Այնթապում, Հաճընում և այլուր: Այս ամենի մասին ինձ պատմել են ցեղասպանության ականատես-վերապրողներն ու այդ հերոսամարտերի մասնակիցները: