Բազմադարյան պատմություն ունեցող հայ բանաստեղծությունը այնքան է հարուստ ստեղծագործական վառ անհատականություններով, գեղարվեստական խոսքի կոթողներով, որ մեր օրերում դժվար է արժանի կերպով կանգնել նրա խոշորագույն դեմքերի կողքին, նոր էջ բացել նրա «ոսկե մատյանում»։ Դրա համար ոչ միայն բնատուր մեծ տաղանդ է հարկավոր, այլեւ ժամանակի սուր եւ խոր զգացողություն, գեղարվեստական մշակույթի բազմակողմանի իմացություն, ավանդույթների եւ համարձակ նորարարության զուգակցման կարողություն։

Ականավոր գիտնական, ակադեմիկոս Նիկողայոս Մառը (1864-1934) իր ողջ գիտական կյանքում զբաղվել է նաեւ հայագիտությամբ, խորապես ճանաչել մեր ժողովրդին եւ ոչ միայն սիրել, այլեւ ծառայել նրան։ 1915-1916թթ. հենց նա է Հովսեփ Օրբելու հետ մեկնել Վան եւ ուսումնասիրել սեպագիր արձանագրությունները, որպես հայ մատենագրության պատմաբան՝ քննության առել Եղիշեի, Եզնիկ Կողբացու, Ղազար Փարպեցու, Մխիթար Գոշի գործերը, նրա ջանքերով են 1916-ին փրկվել հայոց մշակույթի բազմաթիվ հուշարձաններ, որոնց մեջ տեսնում էր մեր ժողովրդի գոյության խորհուրդը եւ ազդակը։ Հեղինակ է բազմաթիվ հայագիտական հոդվածների եւ գրքերի։ Բազմիցս եղել է Հայաստանի հնավայրերում, ձեռագրատներում, համագործակցել եւ բարեկամություն արել հայ մշակույթի նշանավոր դեմքերի հետ։ Հայրը շոտլանդացի էր, մայրը՝ վրացուհի, բայց նրան է պատկանում հետեւյալ խոսքը՝ «Ես ծագումով հայ լինելու պատիվը չունեմ»։

Լոուրենս Թոմաս Էդուարդը, առավել հայտնի Լոուրենս Արաբացի (1888-1925) անունով, 20-րդ դարի նշանավոր հետախույզներից էր, որը խորը հետք է թողել արաբական աշխարհում, մասնավորապես՝ հրահրել եւ հաջող ավարտի հասցրել արաբների ապստամբությունները Թուրքիայի դեմ, մեծագույն դեր խաղացել Իրաքի Թագավորության եւ Քուվեյթի Էմիրության հիմնադրման գործում։ Որոշ գործողություններ է ծավալել նաեւ ԽՍՀՄ-ի դեմ։ Առեղծվածային հանգամանքներում զոհվել է ավտովթարից, 47 տարեկան հասակում։

Դեպի գագաթ տանող ճանապարհը շատ դժվար է, միայն ինձ է հայտնի, թե ինչ տիտանական աշխատանք, ինչ ահռելի ջանքեր են իմ բոլոր հաջողությունների հետևում, ինչպիսի զրկանքներ… Մինչդեռ մի փոքրիկ վրիպում, մի ձախողված համերգ՝ և անկումը այնքան հեշտ է ու անարգել։ Փառքի գագաթին մտածում ես գագաթին մնալու մասին, ջանում ես չկորցնել քո նվաճած բարձունքը։ Այսինքն՝ շարունակում ես տքնել ու աշխատել։

Այս պատմությունը գրի եմ առել հնագետ, պատմաբան, լրագրող, հարգարժան Մերի Քեշիշյանից, որը մինչ օրս ջերմ հարաբերություններ է պահպանում Ջավախյան ընտանիքի հետ: Մերիին էլ այս պատմությունը պատմել է ընտանիքի հայրը` Վլադիմիր Ջավախյանը` անչափ կիրթ, հարգված մի անձնավորություն: Պատմել է իր սիրելի տիկնոջ՝ Լիդայի մահից հետո: Իսկ տիկին Լիդան իրենց միակ որդու` Արմենի զոհվելուց հետո գամվել է անկողնուն:

Սեյրան Արծրունի Չիլինգարյանը ծնվել է Տավուշի մարզի Իծաքար գյուղում: Արցախյան ազատագրական պայքարին նա իր եղբայրների` Պավելի և Հայկի հետ դուրս եկավ մեր դարավոր թշնամու դեմ: Արծրուն հայրը անտառների բնության պահապան էր: Հայտնի որսորդ էր, նրան Սարերի Ասլան էին ասում: Մշտապես որդիների կողքին էր, սահմաններում: Բնության մեջ՝ Տավուշի անտառներում, ուներ իր սիրած գողտրիկ կուսական վայրերը, որտեղ դեռ մարդու ոտք չէր դիպել: Սիրում էր իր ընկերներին, մերձավորներին ուղեկցել այդ վայրերը և իր ձեռքով հյուրասիրել: Ալիևի անունը լսելիս թունդ հայհոյում էր. «Էդ աղվեսի աչքը այ էս մեր գեղեցիկ վայրերին է, մեր գեղեցիկ բնությանը,մեր Արցախին»:

Այդ օրը Նիզամին ուշ եկավ, արդեն պատրաստվում էինք քնելու: Եկավ ու գնաց դեպի իր անկողինը:
-Տեսա՞ք,-ասաց Վարդանը։
-Ի՞նչը,- իմիջիայլոց արձագանքեց Աբոն։
-Չտեսաք, դեմքը ոնց որ արնոտ լիներ:- Մոտեցանք, իրոք, ուռած ու կախ շրթունքին արյան հետքեր կային:
-Ո՞վ է խփել,-հարցրի:
Չպատասխանեց, չէր ուզում խոսել, իսկ երբ շատ հարցուփորձ արեցինք, չդիմացավ, պոռթկաց:
-Մեղավորը դո՛ւ ես, ազատ սիրո օ՜ր, ցեմ իմանում էլ ի՜նց,- հերսոտած վրա տվեց Աբոյին:
-Մի կարգին բան ասա, հասկանանք՝ ինչն ինչոց ա, չնայած էսենց էլ է երևում, թե ինչ էս արել,-ձայնը բարձրացրեց Աբոն: