Որտեղ կա արարում և արվեստ, այնտեղ կա լույս, բարություն, հանդուրժողականություն, սեր։ Պատահական չէ, որ արարող ազգերը ավելի բարի են, մեղմ, լուսավոր, ի տարբերություն ռազմատենչ ու ավարառու ազգերի։ Արվեստը վերացնում է մարդկային հոգու կապանքները, դարձնում է ազատ… արվեստը արթնացնում է դեպի բարին, լուսավորը, վեհը գնալու ներքին մղում։ Արվեստը մարդուն դարձնում է մտածող։

17-20-րդ դարերի Ռումինիայի պատմության մեջ անջնջելի հետք թողեց Կոյլավյանների (Կոյլավների) հայ ազնվական գերդաստանը, որի նախնիներն Անի քաղաքից էին, անցել էին Ղրիմ, ապա՝ Գալիցիա, Հունգարիա եւ վերջնականապես հանգրվանել Մոլդովայի Սուչավա, հետո նաեւ Բոտոշան քաղաքներում, որոնք այժմ գտնվում են Ռումինիայում։ Գերդաստանի հիմնադիրը Աստվածատուրն էր (Թեոդորը), որն զբաղվել է գյուղատնտեսությամբ, անասնաբուծությամբ եւ առեւտրով, դարձել Բոտոշանի ու համանուն գավառի մեծահարուստներից մեկը՝ ազդեցիկ դեմք ամբողջ երկրում։

Ամեն տարի շքեղ հանդիսությամբ, տոնական շարականներով ու աղոթքներով մենք տոնում ենք Պայծառակերպության տոնը, որ ժողովրդի մեջ հայտնի է Վարդավառ անվամբ։
Այդ օրը Հիսուսը Պետրոսի, Հակոբոսի և Հովհաննեսի հետ բարձրացավ Թաբոր լեռը՝ աղոթելու։ Աղոթքի պահին Աստվածորդու դեմքը փայլեց ինչպես արեգակ, և զգեստները շողարձակեցին, ինչպես լույսը։ Հանկարծ առաքյալներին երևացին Մովսես և Եղիա մարգարեները, ովքեր խոսում էին Հիսուսի հետ։ Պետրոսը դիմեց Հիսուսին և ասաց. «Տե՛ր, լավ է, որ մենք այստեղ լինենք և երեք տաղավար շինենք. մեկը՝ քեզ, մեկը՝ Մովսեսի և մեկն էլ Եղիայի համար»։

Ամառային մի օր Զարուհի մայրիկն այս բանաստեղծությունը գտավ Եռաբլուրում, որդու՝ Վարդան Ստեփանյանի (Դուշման Վարդանի) շիրմաքարին։ Անհայտ հեղինակի, անծանոթ հայուհու սրտի խոսք է, ջերմ ու, ավաղ, կիսատ, կամ էլ անպատասխան սիրո խոստովանություն։ Զգացվում է՝ հայուհին սիրել է, սիրում է և կսիրի իր ասպետին մինչ իր կյանքի ավարտը։ Ու մի օր էլ հերթական այցելություններից մեկի ժամանակ իր Վարդանին ի պահ է տվել իր սրտի այս խոսքը՝ (ոչինչ, ոչ մի բառ փոխված չէ).

Տիկին Գոհարը ամուսնուն և իր ջոկատի տղաներին սահման ճանապարհելիս բարեմաղթում էր.
-Մարաթուկի սուրբ Աստվածածինը պահապան լինի ձեզ…
Հետո ականջը սահմաններից եկող-գնացող տղաների տեղ հասցրած կցկտուր լուրերին՝ լսարան մտնելուց փորձում էր պատասխանել ուսանողների բազմաթիվ հարցերին։ Իսկ ուսանողները հետաքրքրասեր էին, հայրենասեր՝ մտքով ու հոգով հայրենի սահմաններում։

Հայ գեղանկարչության մեջ պատմական ժանրի հիմնադիր Վարդգես Սուրենյանցը Հայոց կաթողիկոսին պատկերել է այն պահին, երբ նա ստացել է տխրահռչակ հրովարտակը՝ հունիսի 12-ի օրենքը (1903) հայ եկեղեցու գույքը բռնագրավելու մասին, ինչը նշանակում էր հայ թեմական դպրոցների փակում։ Նամակը փակ ծրարում ընկած է Վեհափառի առջև, որի բովանդակությունը սակայն հայտնի է նրան. այդ մասին հայտնել էր նամակաբերը՝ նույն այդ օրենքի նախաձեռնողներից մեկը՝ Երևանի նահանգապետ Նակաշիձեն։

Հայ ազատագրական պայքարի ամենահմայիչ դեմքերից էին վասպուրականցի Ալեքսանդր Պետրոսյանը (Պետո) և իր նշանածը՝ Զարուհի Տերոյանը՝ հայտնի ֆիդայի Տիգրան Տերոյանի քույրը։
Կիրակի օրը Պետոն և Զարուհին Վարագա վանքի սաներին տանում էին Վարագա սար և հրաձգության վարժեցնում։ Կարճ ժամանակ հետո վանեցի տղաներն այնքան դիպուկ էին կրակում, որ նրանց արձակած գնդակը գետին չէր ընկնում։