Մետաքսի ճանապարհին տիրանալու համար ինչպես պարսիկները, այնպես էլ հույները խնամիական կապեր էին հաստատում թուրքերի հետ, որպեսզի օգտվեն նրանց ռազմական ուժից։
Բյուզանդիայի որդեգրած «բարբարոսներին ղեկավարելու գիտությունը» (քրիստոնյա ժողովուրդների դեմ), իր եւ հարեւան պետությունների գլխին փորձանք դարձավ։ Անկանխատեսելի եւ արդեն անկառավարելի դարձած թուրքերը գրեթե անարգել ներխուժեցին Հայաստան։ Թուրքերի մուտքը Անատոլիա ապացուցեց բյուզանդական քաղաքականության սնանկությունը։ Դարերի ընթացքում թուրքերի հետ հույների սերտ շփումների արդյունքում ծնվեցին թուրքերի բնույթը բացահայտող մի շարք առած եւ ասացվածքներ.

17-18-րդ դարերն էին՝ ֆեոդալական հետամնացությունից դեպի կապիտալիստական զարգացում տանող անցման շրջանը, որն ունեցավ իր գաղափարական հոսանքը՝ լուսավորականությունը։ Այն առաջացավ Արեւմտյան Եվրոպայում մարդկությանը պարգեւելով լուսավորիչ-մտածողների մի հրաշալի փաղանգ. Վոլտեր, Ռուսո, Դիդրո, Կանտ, Սպինոզա… Հոսանքը տարածվեց նաեւ Հյուսիսային Ամերիկայում (Ֆրանկլին, Ջեֆերսոն, Ալեն եւ ուրիշներ), Ռուսաստանում, որտեղ լուսավորական լայն գործունեություն ծավալեցին Պեստելը, Ռիլեեւը, Գերցենը, Չերնիշեւսկին եւ այլ առաջադեմ մտածողներ։

Սեւակ Ավագյանը ժամագործ է։ Արհեստանոցը, որը մի փոքրիկ խուց է հիշեցնում, անքան էլ հաճախ չեն այցելում պատվիրատուները, սակայն նրա մոտ միշտ մեկնումեկը լինում է, որը մի կերպ տեղավորվում է նեղ խցի միակ աթոռին։ Եթե այդ միակ աթոռը զբաղված է՝ ուրեմն այդ մարդը պատվավոր մարդ է կամ էլ Սեւակի մարտական ընկերներից։ Սեւակն ազատագրական բանակի մարտիկներից է եղել, իսկական գաղափարի զինվոր։ Եթե անցորդը նրան հանդիպի դրսում եւ զրույցի բռնվի, ավելի շուտ կկարծի, թե նա պատմաբան է, կա՛մ էլ արվեստաբան կամ գրող…

Գոհանում ենք Քեզանից, Տե՛ր Աստված մեր, Որ Քո երեւելի լույսով ուրախացրիր Քո բոլոր արարածներին, իսկ Քո պատվիրանների իմանալի լույսով լուսավորեցիր բոլոր նրանց, ովքեր հավատում են Քեզ։ Զորացրո՛ւ եւ մեզ, Տե՛ր, պահելու Քո պատվիրաններն այսօր եւ ամեն ժամ։ Որպեսզի լուսավորված մտքով միշտ Քո կամքը կատարենք եւ գալիք բարիքներին հասնենք Քո բոլոր սուրբերի հետ՝ մեր Տեր եւ Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսի շնորհով եւ մարդասիրությամբ, Որին վայել է փառք, իշխանություն եւ պատիվ այժմ եւ միշտ եւ հավիտյանս հավիտենից. ամեն։

Այս դեպքը պատմեց արցախցի մի ծանոթ, որը վերաբնակվել էր Լաչինի գյուղերից մեկում։
«Ամռանը խոստացանք մի մատաղ անենք։ Բայց չգիտենք ինչու բոլորս որոշեցինք, որ անպայման բարձր սարի վրայի քանդված մատուռի մոտ անենք։ Երբ մի կերպ տեղ հասանք, մատաղը մորթեցինք, նախապես օրհնված աղը ուտեցնելով։ Եվ երբ միսը դրեցինք եփելու, սկսեցինք մատուռի շուրջը պտտվել, ուսումնասիրելով քանդված սրբատեղին։

Ծնողներիս ճանապարհեցի եղբորս տուն ու մնացի մենակ։ Աղոթեցի ու պառկելով մահճակալին, ուրախությամբ հոգեւոր գիրք էի կարդում։ Եվ այդպես էլ աննկատ ու խաղաղ քնեցի։ Գիշերվա մի պահի արթնացա կրծքիս վրա եղած անտանելի ճնշումից։ Ու տեսա, թե ինչպես մի սեւ, ստվերանման էակ փորձում էր խեղդել ինձ։ Մի բան գիտեի, որ չարի հարձակման ժամանակ պետք էր խաչակնքվել, բայց նա ձեռքերս էլ էր բռնել։ Ու իմ մեջ հանկարծ միտք ծագեց, որ մտքիս մեջ խաչակնքեմ, ու այդպես նա թուլացավ, իսկ երբ ձեռքերս ազատեցի ու խաչակնքեցի երեսս, իսկույն չքացավ, ու ես ազատ շունչ քաշելով՝ փառաբանեցի Տեր Հիսուս Քրիստոսին՝ Իր Խաչի զորության համար։

Ըստ չինական գրավոր աղբյուրների` թյուրքալեզու ցեղերի նախահայրը՝ Թումին (Բումըն) խաքանը (առաջնորդը)գայլից է սերվել։ Նրա հայրը ազգությամբ եղել է հոն, իսկ մայրը՝ գայլ։ Թումինի տոհմից Աշինա «ազնիվ գայլ» իշխանի հպատակները կրում էին ոսկեգույն գայլի գլուխը պատկերող դրոշակներ, որպես ապացույց իրենց գայլային ծագման։ Նրանք արշավանքներն ու թալանը սովորաբար կատարում էին լիալուսնի ժամանակ։