Այսօր ցեղասպանության մասին հուշերով, պատմություններով, գրքերով այլեւս աշխարհի եւ ոչ մի հայի չես զարմացնի։ Այլեւս ոչ մի հայի չես զարմացնի եղեռնագործության նկարագրություններով, որքան էլ դրանք ահասարսուռ ու անմարդկային լինեն։ Այդ ցավն ու տառապանքը, հոգեւոր այդ վերքերը դեռ երկար մխալու են ամեն հայի սրտում… Ցեղասպանության հիշողությունը մենք կրում ենք մեր հոգում այս էլ քանի սերունդ եւ դեռ կրելու ենք, քանի դեռ աշխարհը անգիտակ կմնա մեր ցավին, քանի դեռ ցեղասպանը չի մեղանչի, չի ապաշխարի…

Ամռան վերջին օրերն էին։ Չէր զգացվում աշնան շունչը, սակայն արդեն սարալանջին, ձորերում ու ժայռերի վրա թփեր ու ծառատեսակներ էին նկատելի, որոնց աշնան անտեսանելի ձեռքը դեղին ու նարնջագույն զգեստներ էր հագցրել։ Աշնան շունչը չկար, բայց «նկարիչը» ասում էր, որ շուտով գալու է… Ով եղել է Մռավի գեղատեսիլ այդ հատվածում, պատերազմից հետո մեր դիրքերում, նա արդեն կպատկերացնի այդ տարածքի բնության գեղեցկությունն ու հմայքը։ Դա ես եմ ասում, որ ծնվել եմ Խոսրովի արգելոցի փեշերից մեկին կպած մի փոքրիկ գյուղում, իսկ ի՞նչ կասի եւ ի՞նչ ապրումներ կունենա նա, ով ծնվել է գերության մեջ մնացած Շահումյանի բնակավայրերում, իր մանկությունն ու պատանեկությունն այնտեղ անցկացրել, տուն-տեղ դրել, ծնել-մեծացրել երեխաներ։

Մարդասպանությունը ծանրագույն ոճրագործություն է։ Ոչ ոք իրավունք չունի սպանել Աստծո պատկերով եւ նմանությամբ արարված մարդուն։ Դժբախտաբար, մարդիկ խախտում են այս պատվիրանը. եւ դա կատարվում է երեք ձեւով՝ մտքով, խոսքով եւ գործով։ Նախ՝ մտքով ենք խախտում, երբ նախանձում, բարկանում, ատում, ոխ ենք պահում. նաեւ՝ երբ համառորեն մեր մեջ չենք ընդունում ճշմարտությունը, ամբողջությամբ չենք զղջում եւ ցավում մեր մեղքերի համար եւ հուսահատված՝ մտադրվում ենք ինքնասպան լինել, որն ավելի ծանր եւ աններելի մեղք է, քան մարդասպանությունը, որովհետեւ նախ՝ մեր կյանքը Աստված է տվել, եւ միայն Նա կարող է վերցնել. «Ես եմ սպանում եւ Ես եմ փրկում» [ԲՕր. ԼԲ39], եւ երկրորդ՝ որեւէ մարդասպան դեռ հնարավորություն ունի ապաշխարելու եւ իր մեղքը քավելու՝ թեկուզ իր արյամբ, սակայն ինքնասպանը չունի այդ հնարավորությունը։ Այս մահացու մեղքի տակ են ընկնում նաեւ նրանք, ովքեր իրենց առողջությունը մսխում են ծուլությամբ, որկրամոլությամբ, արբեցողությամբ կամ թմրադեղերի օգտագործմամբ ու հեշտասիրությամբ, ինչպես նաեւ նրանք, ովքեր չեն պաշտպանվում հիվանդություններից, հիվանդանալիս չեն դիմում բժիշկների կամ էլ բժշկական օգնության համար դիմում են անգետ, չարադավան միջոցներով բուժողների։

Մի մեծահարուստ ուներ մեծ ու ընդարձակ տուն՝ կից մի շինական աղքատի տան։ Մի օր անկողնում պառկած՝ վշտանում էր եւ ննջել չէր կարողանում՝ ինչքեր ձեռք բերելու խորամանկության եւ առավել ագահության համար։ Եվ լսում էր, որ աղքատը, թոնրի մոտ նստած, իր որդիների հետ ուրախանում էր, իսկ գիշերվա մնացած մասն անուշ քնով անցնում, առավոտյան էլ կինը հազիվ էր զարթնեցնում, որպեսզի վեր կենա եւ գործի գնա։ Մեծահարուստը, այս լսելով եւ նախանձելով նրա ուրախությանը, մտածեց նրան իր տրտմությանն ու տառապանքներին հաղորդակից դարձնել։

Նախանձի մեջ այնքան չարություն կա, որ ոչ միայն ուրիշին է վնաս կամենում, այլեւ ինքն իրեն։ Քանզի մի թագավոր խոստանում է մի նախանձոտ մարդու եւ մի ագահ մարդու, թե ինչ խնդրեն իրենից, նրանց կտա, սակայն այն ձեւով, որ ով վերջինը խնդրի, նրան կրկնակի կտա։ Եվ երբ երկուսն էլ հապաղում էին խնդրել, թագավորը հրամայում է, որ նախ նախանձոտը խնդրի։ Եվ վերջինս խնդրեց իր մեկ աչքը հանել, որպեսզի մյուսի երկու աչքը հանեն, որովհետեւ չկամեցավ բարի բան խնդրել, որպեսզի ընկերոջը կրկնակի պարգեւ չտրվի։

Հայրս վերցնում էր դուդուկը, եւ ծիրանափողի աստվածային մեղեդին հորդում էր դուռ ու պատուհանից, լցվում շուրջբոլորը, հետո անտես բարձրանում-բարձրանում էր վեր ու խառնվում երկնքի ջինջ կապույտին։ Այսպես, մեղեդու լեզվով իրենց խոսքուզրույցն էին սկսում ծնողներս։ Ու կոմիտասյան մեղեդիները սրբում-տանում էին տխրությունը, տեղը թողնելով հույսի ու լուսավոր թախիծի։ Մայրս՝ Նոռան, Հովհաննես ամուսնուց գաղտնի սրբում էր արտասուքն ու զուլալ, պարզ ու հուսադրող հայացքով նայում ամուսնուն։ Իսկ Արցախում պատերազմ էր։

Ե. Պատվիր քո հորն ու մորը, որպեսզի բարիք գտնես, երկար ապրես բարեբեր այն երկրի վրա, որ Տեր Աստված տալու է քեզ
Այս պատվիրանը մեզ սովորեցնում է սիրել եւ պատվել մեր ծնողներին։ Աստծուց հետո մենք պետք է սիրենք մեր ծնողներին, որովհետեւ մեր աներեւույթ հոգին Աստված է արարում, իսկ մեր երեւելի մարմինը՝ մեր ծնողները, որի համար նրանք երկրորդ աստվածներ են կոչվում իրենց զավակների համար։ Ոչ ոք չի կարող ամբողջապես վարձահատույց լինել իր ծնողներին ողջ կյանքի ընթացքում՝ նրանց չարչարանքների, հոգածության, պահպանության եւ սիրո փոխարեն։ Հատկապես կարեւոր է հոգ տանել ծնողների մասին, երբ նրանք ծերանում են եւ խնամքի ու հոգատարության կարիք զգում։