ՆՈՐ ՏԱՐԻՆ ՀԱՅՈՑ ՄԵՋ

Նոր տարին ու Սուրբ Ծնունդը տարվա ամենասպասված ու սիրելի տոներն են աշխարհի բազմաթիվ երկրներում։ Բայց յուրաքանչյուր երկիր այս գեղեցիկ տոները նշելու իր առանձնահատկություններն ունի, իր ավանդույթներն ու սովորույթները։ Ըստ հայկական ավանդույթի՝ Նոր տարին անցյալի վերաիմաստավորման խորհրդանիշն է։ Հայերն այս տոնը նշել են անհիշելի ժամանակներից։ Հայոց տարբեր գավառներում Ամանորին տվել են տարբեր անվանումներ՝ Նոր տարի, Ամանոր, Տարեմուտ, Նավասարդ, Տարին գլուխ, Կաղանդ, իսկ համշենահայերը Նոր տարին անվանել են Ծաղկըմուտ։ Հեթանոսական շրջանում հայերն այս տոնին կազմակերպում էին ձիարշավներ, եղջերուների վազք կամ մարմնակրթական խաղեր։ Հայերն ունեցել են Ամանորի աստվածություն՝ Վանատուրը, որը նախևառաջ ճանաչվում էր իբրև հյուրընկալության աստված։ Տարեգլխի ուրախությունները մարմնավորող Ամանոր-Վանատուրը այգիների, պարտեզների ու պտուղների խնամակալն էր։ Վանատուր աստծուն հաճախ անվանել են Ամանորյա դից։

Վաղնջական ժամանակներում հայերը Նոր տարին դիմավորել են մարտի 21-ին՝ գարնանային գիշերահավասարի օրը, որը ևս պատահական չէր ընտրված։ Բնությունը հարություն է առնում գարնան սկզբում, այդ պատճառով հենց այդ օրն էլ հայ մարդը դարձրել է Նոր տարի և նշել ցնծալի տոնակատարությամբ, որով փառաբանել է բնության զարթոնքը, աղերսել աստվածներին, որպեսզի տարին բերքառատ լինի։

Հայկական երկրորդ տարեգլուխը եղել է Նավասարդի 1-ը՝ օգոստոսի 11-ը։ Նավասարդը, ըստ հայոց ազգային օրացույցի, տարվա անդրանիկ ամիսն էր, որը տևում էր օգոստոսի 11-ից սեպտեմբերի 9-ը։ Այդ ամսվա առաջին օրը ավանդական Նոր տարին կամ Ամանորն էր։ Այս փոփոխությունը պայմանավորված էր տոմարական առանձնահատկություններով։ Հայկական թվականի սկիզբը համարվել է Ք. Ա. 2492 թ.՝ Հայկի տարած հաղթանակը Բելի դեմ։ Այդ նշանավոր իրադարձությունն էլ դարձել է մեր թվականության սկիզբը։ Ըստ ավանդության՝ այդ օրն է Նոյան տապանը հանգրվանել Արարատի գագաթին և մարդկությունը փրկել ջրհեղեղից։

Ըստ 5-րդ դարի պատմագիր Ագաթանգեղոսի վկայության՝ Գրիգոր Լուսավորիչը հին Նավասարդը փոխարինեց Հովհաննես Կարապետի և Աթանագինե վկայի տոնով։ Տոմարի շարժականության հետևանքով պաշտոնական Ամանորը հետզհետե շեղվել է նախնական ժամկետից և հայտնվել տարվա տարբեր եղանակներում։ 11-րդ դարում Հովհաննես Սարկավագի ստեղծած անշարժ տոմարի տրամաբանությամբ՝ տարեսկիզբ էր Նավասարդի 1-ը, մինչդեռ ծիսական տարին սկսվում էր Սուրբ Ծննդյան տոնով, իսկ տնտեսական տոնը՝ գարնանային գիշերահավասարին։

18-րդ դարում Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսի օրոք որպես Նոր տարվա սկիզբ ընդունվեց հունվարի 1-ը՝ համապատասխանեցնելով քրիստոնեական մի շարք երկրներում ընդունված տարեսկզբի հետ, թեև նույնիսկ մինչև 19-րդ դարի կեսերը հայկական շատ գավառներում շարունակում էին տոնել օգոստոսին։ Հունվարի 1-ը որպես Ամանոր հռոմեացիներն իրենց պետական նոր տոնացույցում ընդունել էին դեռևս Հուլիոս Կեսարի օրոք Ք.Ա. 45 թ.։ Այդ տոմարը կայսեր անունով էլ կոչվում է՝ Հուլյան, որն էլ հետագայում ընդունեցին շատ ու շատ ժողովուրդներ։ Հուլյան տոմարն ուներ ոչ թե 365 օր, 5 ժամ, 48 րոպե, 46 վայրկյան, այլ 365 օր, 6 ժամ, այսինքն՝ վերջինս 11 րոպե 14 վայրկյան երկար էր։ Այս անճշտությունն ուղղվեց 1582 թվականին Հռոմի Գրիգոր 13-րդ Պապի օրոք, երբ տոմարագետներն ու աստղագետները կազմում են նոր տոմար, որը Գրիգորի 13-րդ Պապի անունով ստանում է Գրիգորյան անվանումը։ Ք.Ա. 45 թվականից 11 րոպե 14 վայրկյանը կուտակվել է մինչև 1582 թ. և կազմել է 10 օր, այսինքն՝ ժամանակը 10 օրով ետ է ընկել։ Գրիգորյան տոմարն ընդունեցին երկրագնդի գրեթե բոլոր ազգերը։ Ռուսաստանը՝ 1918 թվականից։ 1582 թ. մինչև 1918 թ. այդ 11 րոպե 14 վայրկյանի կուտակումը կազմել է 3 օր։ Այդ իսկ պատճառով Գրիգորյան տոմարը ավելացավ ոչ թե 10, այլ 13 օրով։ Սրանով է պայմանավորված հին և նոր տոմարների 13 օրերի տարբերությունը։ Կաթոլիկ հայերը Գրիգորյան այս տոմարն ընդունել են դեռևս 16-17-րդ դարերում։ Խորհրդային Հայաստանում Գրիգորյան տոմարին անցան 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին։ Սակայն Հայ Առաքելական եկեղեցին պաշտոնապես Գրիգորյան տոմարն ընդունեց 1923 թվականին։

Ամանորին նվիրված ամենահին ստեղծագործությունը հայ գրականության մեջ, որ մեզ է ավանդել Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, հետևյալն է.

Ո՜ տայր ինձ զծուխ ծխանի

Եվ զառավօտն Նաւասարդի.

Զվազելն եղանց

և զվարգելն եղջերուաց.

Մեք փող հարուաք և թմբկի

Հարկանեաք,

Որպէս օրեն էր թագաւորաց։

Այս խոսքերը, ըստ պատմագիրների, հայոց ԱՐՏԱՇԵՍ Բ թագավորինն են (մ.թ.ա. 30-20)։ Նավասարդի տոնահանդեսները տևում էին մի քանի օր, որոնց ընթացքում կատարվում էին զոհաբերություններ, կազմակերպվում խրախճանքներ երգ ու պարի ուղեկցությամբ, թատերախաղեր։ Այս տոնախմբությունները տեղի էին ունենում հատկապես Հայոց Բագրևանդ գավառի Բագարան դիցավանում, որտեղ գտնվում էր Ամանոր-Վանատուրի մեհյանը, ուր տոնը նշելու էր գնում հայոց արքունիքն ու զորքը։ Քրիստոնեությունը պետական կրոն ընդունելուց հետո հեթանոսական աստվածություններին նվիրված տաճարները քանդելու հետ վերացան նաև Բագարանի տոնահանդեսները։

Որպես Նոր տարի, բայց արդեն նոյեմբեր ամսին, շարունակեցին նշել տոնը այգեկութից հետո, մասնավորապես՝ մինչև 20-րդ դարի սկիզբը նոյեմբերի 10-ին հաջորդող կիրակի օրը այն նշվում էր Արցախում, Տավուշում, Սյունիքում և այլուր։ Կազմակերպվում էին խնջույքներ, խմբապարեր և երիտասարդական խաղեր, ձիարշավներ։ Կարևոր էր, որ սեղանները առատ լինեն, կուժերը՝ լիքը ջրով. ժողովուրդը վստահ էր, որ առատ սեղանն ու լիքը ամանները բարեբախտ տարի կապահովեն: Վաղ առավոտյան հոգ էին տանում նաև անասունների ու հանդերի մասին, առատ կեր էին տալիս անասուններին, ցորեն ու գարի շաղ տալիս դաշտերում։ Նույն ակնկալությամբ տուն մտած հյուրին դատարկ ձեռքով բաց չէին թողնում, քաղցրավենիք էին լցնում գրպանները, որևէ իր (գուլպա, գլխաշոր, թաշկինակ) նվիրում մտերիմներին։

Հայերը հունվարի 1-ը Նոր տարվա սկիզբ ընդունել են վերջին հարյուրամյակում։ Աշխարհի բազմաթիվ ժողովուրդների նման հայոց մեջ նույնպես Նոր տարվա տոնակատարությունը խորհրդանշում էր անցած տարվա հանրագումարը, նոր սկսվող տարվա հաջողությունների ու առատության ծիսական ապահովումը և չարիքի կանխարգելումը։

Մարդիկ աշխատում էին վերադարձնել պարտքերը, լուծել-ավարտել վիճելի հարցերը, հաշտեցնել հակամարտող կողմերին։ Նոր սկսվող տարվա հաջողությունն ապահովելուն էր միտված, օրինակ, զանազան հմայական իմաստ ունեցող խմորեղենի ու մթերքի որոշակի տեսակների գործածությունը։ Որոշ գավառներում թխում էին «էգ» և «չիք» կոչվող երկու հաց, որից «էգը» ամբողջ տարին պահում էին ալյուրի մեջ, որպեսզի ալյուրը առատ լինի, իսկ «չիքը» գցում էին հոսող ջրի մեջ, որպեսզի «չարիքը» հոսող ջրի նման հեռանար։ Նոր տարվա գալուստն ուղեկցվում էր «նորոգելու» գործողություններով՝ նոր հագուստ, նոր թխած հաց, նոր բերված ջուր, նորոգված կրակարան և այլն։

(շարունակելի)

Պատրաստեց՝ ՀԱՍՄԻԿ ՄԱԴՈՅԱՆԸ