ԿՈՐՍՎԱԾ, ԲԱՅՑ ՈՉ ՄՈՌԱՑՎԱԾ. ՏՅԱՔ

«Պատմությունը մեզ շատ փաստերով ցույց է տալիս, որ նվաճող ազգերի ահավոր հորձանքները գալիս ընդհարվում էին Ղարաբաղի լեռնաստանին, փշրվում էին և ետ էին դառնում։ Առանց Ղարաբաղի լեռնաստանի անհնարին է երևակայել Հայաստանի սրտի՝ այն է՝ Արարատյան երկրի պաշտպանությունը հյուսիսային և արևելյան տափաստաններից։ Բացի դրանից, մենք տեղեկություններ ունենք, որ երբ Արարատյան երկիրը հարձակման էր ենթարկվում արևմուտքից և հարավից (օրինակ՝ օսմանցիներից), նրա բնակիչները պաշտպանություն էին գտնում, թողնելով իրենց գյուղերն ու տեղափոխվելով Ղարաբաղի լեռնային ամուր տեղերը։ Այնպես որ՝ Ղարաբաղը ոչ միայն իր սահմաններին մոտիկ գտնվող տեղերի, այլև Հայաստանի նույնիսկ հեռավոր կողմերի համար էլ պահապան միջնաբերդի դեր էր կատարում։ Դժբախտության մատնված հայ մարդը գիտեր, որ վերջին ապաստան կարող է գտնել Ղարաբաղի թանձրախիտ անտառների մեջ»։ ԼԵՈ, «Հայոց պատմություն»։

Տյաք գյուղի մասին առաջին հիշատակությունը հանդիպում ենք 1563 թ. մի ձեռագիր Ավետարանում։ Հադրութ քաղաքի պատմական տարածքի կենտրոնում գտնվում է 1621 թվականին կառուցված Շախկախի եկեղեցին, որի (1673) թվակիր արձանագրության մեջ հիշատակվում է՝ «յերկիրն Դիզակոյ ի գիւյս Դաք»։

Տյաք անունը տարբեր աղբյուրներում տարբեր ձևերով է ստուգաբանվում։ Հանդիպում ենք Տաք, Դաք, Տագ, Տայք, Թանկ, Տանկ ձևերին։ Քանի որ գյուղը տարածաշրջանում հայտնի էր իր կայծքարով, որ տեղացիները չախմախի քար են անվանում, կա կարծիք, որ Տյաք գյուղի անունն էլ ծագել է այրել, վառել բառից։ Ավելի հավանական է այն տեսակետը, ըստ որի՝ Տյաք անունը պատմական Տայք անվան աղավաղված տարբերակն է։ Մ.թ.ա. 4-րդ և 3-րդ հազարամյակների սահմանագծում, երբ ազգային կերպարանք էին ստանում հայկական ցեղերը, Տայքի երկրամասում ապրող մեր նախնիները հայրենիքն անվանում էին Տիհայք, Տի (Մեծ)+Հայք=Տիհայք, Տայք, այսինքն՝ Մեծ Հայք։ Սա, սակայն, չի կարելի շփոթել հետագա Մեծ Հայքի հետ, որն արդեն պետության անունն էր։ Սա պարզապես նշանակում է, որ այստեղ շատ հայեր էին ապրում, սա հայոց տունն էր, բացառապես հայկական ցեղերի հայրենիքը։

Արցախի հազվագյուտ գյուղերից է Տյաքը, որտեղ պահպանվել են ուշ միջնադարյան եզակի շինություններ, իսկ գյուղի կառուցապատումն ամբողջովին ժամանակի քաղաքաշինության բացառիկ նմուշ է։ Այստեղ անխաթար պահպանված և գրեթե վնասված չէին 18-19-րդ դարերում կառուցված առանձնատները։ Արցախի Հանրապետության կառավարությունը որոշում էր ընդունել, ըստ որի՝ Տյաք գյուղի տարածքում ստեղծվել էր «Տյաք» պետական պատմամշակութային արգելոցը, ուր արգելված էր նոր շինությունների կառուցումը, իսկ բնակիչներն իրենց առանձնատների վերանորոգումները պետք է կատարեին սահմանափակումներով՝ առանց կառույցների ճարտարապետական ոճը խաթարելու։ Նման բնակավայր՝ իր կառուցվածքով ու նկարագրով, չի հանդիպում ո՛չ Արցախում և ո՛չ էլ Հայաստանում։ Այստեղ անթերի պահպանվել էին հին դարպասներ՝ դռան վերևում հովանոցով, ժամատունը, աղբյուրներ ու շինություններ, փողոցներ ու տներ, որ կառուցված են սպիտակավուն, ամուր և հարթ սալ քարերով։

Գյուղում և շրջակայքում պահպանվել են պատմամշակութային բազմաթիվ հուշարձաններ՝ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցին (XIX դ.), միջնադարյան գյուղատեղիի և գերեզմանատան մնացորդներ, Սուրբ Հակոբ, Ընջուկախաչ սրբավայրերը։ Գյուղից հարավ-արևելք՝ Վնեսա սարի լանջին, կան մի քանի նշանավոր խաչքարեր՝ թվագրված XI-XII դդ.։ Շրջակայքում պահպանված երկու փոքրիկ մատուռների ու գերեզմանատան առկայությունից կարելի է եզրակացնել, որ այն գոյություն է ունեցել դեռևս միջնադարում։ Մատուռներից մեկը՝ գյուղի հյուսիսարևելյան մասում, երբեմնի մեծ գերեզմանատան կենտրոնում, ըստ ճարտարապետական առանձնահատկությունների թվագրվում է IX-X դդ.։

Տյաք գյուղի տարածքում եղել է նաև ավելի հին՝ միջնադարյան եկեղեցի, որից, ցավոք, հետքեր չեն մնացել։ Խորհրդային իշխանությունները հետևողականորեն քանդել են եկեղեցին և քարը որպես շինանյութ օգտագործել։

Գյուղի վարար աղբյուրի կողքին երեք հսկա տնջրի ծառեր կային, որ պետական հսկողության ու խնամքի ներքո էին։ Տնջրիներից մեկը գյուղի բնակիչները դարձրել էին մատուռ ու մոմ էին վառում ներսում։ Աղբյուրի ու ծառերի այս տարածքը գյուղացիների համար սրբավայր էր։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ադրբեջանական իշխանությունները ամեն կերպ փորձում էին հայաթափել Արցախը և հայկական բնակավայրերը լցնել ադրբեջանցի վերաբնակներով։ Այդպես մի քանի ընտանիքներ հայտնվում են Տյաքում։ Անգամ գյուղում նրանց համար դպրոց է բացվում։ 1967-1968 թթ. ազգամիջյան մի քանի ընդհարումներից հետո անկոչ վերաբնակները հեռանում են հինավուրց հայկական գյուղից։

Տյաք գյուղի հնաբնակները ունեին մի յուրօրինակ ավանդական ուտեստ՝ Կապաճով ապուրը։ Կապաճը դեղին, թրաշուշանի նման բույս է, որ աճում է գյուղի սարերում։ Ամռանը հավաքում էին, չորացնում, իսկ ձմռանը լվանում ու լցնում էին ջրի մեջ, վրան բրինձ կամ հաճար ավելացնում։ Չորացած թթու լավաշը առանձին էին եփում և ավելացնում կապաճի վրա, վերջում լցնում էին սխտոր, չոր կանաչի, աղ ու պղպեղ, և ուտեստը պատրաստ էր։ Կապաճով ապուրը ոչ միայն համեղ ավանդական ճաշատեսակ է, այլ նաև տարբեր հիվանդություններ է բուժում, մաքրում է երիկամները, իջեցնում հիվանդի ջերմությունը, կանոնավորում արյան շրջանառությունը, առույգացնում մարդուն։ Տյաքի բնակիչներն այս ուտեստը դեղ-դարման են անվանում։

Ցավոք, 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմից հետո Տյաք գյուղը, Հադրութի շրջանի մյուս գյուղերի հետ, հայտնվում է Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո։ Պատերազմից հետո գյուղի մասին որևէ տեղեկություն հայտնի չէ։

Պատրաստեց ՀԱՍՄԻԿ ՄԱԴՈՅԱՆԸ