ԹՈՒՐՔԻ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ
Տարբեր ժողովուրդների առածներում եւ ասացվածքներում
Մետաքսի ճանապարհին տիրանալու համար ինչպես պարսիկները, այնպես էլ հույները խնամիական կապեր էին հաստատում թուրքերի հետ, որպեսզի օգտվեն նրանց ռազմական ուժից։
Բյուզանդիայի որդեգրած «բարբարոսներին ղեկավարելու գիտությունը» (քրիստոնյա ժողովուրդների դեմ), իր եւ հարեւան պետությունների գլխին փորձանք դարձավ։ Անկանխատեսելի եւ արդեն անկառավարելի դարձած թուրքերը գրեթե անարգել ներխուժեցին Հայաստան։ Թուրքերի մուտքը Անատոլիա ապացուցեց բյուզանդական քաղաքականության սնանկությունը։ Դարերի ընթացքում թուրքերի հետ հույների սերտ շփումների արդյունքում ծնվեցին թուրքերի բնույթը բացահայտող մի շարք առած եւ ասացվածքներ.
Երբ թուրքը ձի է հեծնում, մտածում է, որ (արդեն) բեկ է դարձել։
Թուրքի համար քաղաքը բանտ է։
Հազար թուրքի դիմաց՝ մեկ բողկ, վերցրո՛ւ բողկը, հարվածիր թուրքին, (դարձյալ) ափսոս բողկը։
Թուրքի երեւելին / նրբանկատը փորացավից վատթար է։/
Մրգի վատը սալորն է, մարդու վատը յուրուկը (թուրքի եւ քրդի խառնուրդը)։
Ուռենուց փայտ չի լինի, թուրքի աղջիկը տանտիկին չի լինի։
Ծառից թոնիր չի լինի, թուրքից սուրբ/ արդար մարդ (հայկ.)։
Հմմտ. Ամեն փետ շերեփ չի լինի, ամեն սար Մասիս (հայկ.)։
Պարկի բերանը թողած տակը ծակող թուրքեր։
Սելջուկ թուրքերի առաջին մեծածավալ արշավանքը կատարվել է Ալփ Արսլանի գլխավորությամբ (1064թ.) Աղվանքի եւ Արցախի վրա։ Նա քրիստոնյա բնակիչներին սրի քաշեց։ Այդքանով էլ չբավարարվելով` Բագրատունյաց Արեւելքից կողմանց Լոռիի եւ Աղվանքի հայոց թագավոր Կյուրիկե Ա-ից (1048-89թթ.) պահանջեց, որ իրեն կնության տա դստերը։ Կյուրիկեն (երկյուղից դրդված) չմերժեց։
Արցախի բարբառում պահպանվել են առածներ, որոնց մեջ խտացված են թուրքի ոչ միայն վայրենի, այլեւ ավարառու եւ հափշտակիչ հատկանիշները.
Հայոց տունը մի սիրուն աղջիկ էր, թորքերը փախցրել են։
Թորքի կտոր։
Նանան մանի, թորքը տանի։
Հազարամյա թուրքական արհավիրքը ավերեց հայոց հայրենիքը, հայ ժողովրդին պատճառեց անասելի նյութական եւ բարոյական վնաս։ Թուրքերը Հայաստանում եւ Օսմանյան կայսրության հայաբնակ վայրերում դավադրաբար կազմակերպել եւ իրագործել են զանգվածային ջարդեր, որոնց գագաթնակետը եղավ Հայոց Մեծ եղեռնը։ Արդյունքում` հայերից խլվեց պատմական հայրենիքի մեծագույն մասը։ Ահա թուրքական մեծ ոճրագործության քրդական գնահատականը.
Նենգությունը դռնից մտավ, խաբեբաների հետ թուրքերեն խոսեց:
Թուրքի բռնի գործելաոճը ինքնաբնորոշված է հետեւյալ դիպուկ առածում.
Մինչեւ թուրը պատյանից դուրս չգա, գործը չի հաջողվի (թուրք.)։
Հայ ժողովրդի հոգեմաշ ճիչը լեզու առավ հետեւյալ առածներում եւ ասացվածքներում։
Հայու օրորոց կոտրուկ է։
Հայաստան – որբաստան։
Հայի աշխարհ, վայի աշխարհ։
Քրիստոսի խաչը հային է բաժին ընկել։
Թուրքերենում պահպանվել են այնպիսի առածներ եւ ասացվածքներ, որոնք հստակ բնորոշում են նրա արյունարբու գործելաձեւը, միաժամանակ նաեւ խրախուսում են բռնությունը, կողոպուտն ու սպանությունը։
Թուրքը ծերանում է, բայց թուրը չի թերանում։
Թուրքի աչքը արյան կարմրի մեջ է լինում։
Սպանիր` փոխհատուցիր։
Մի՛ մեռիր, մեռցրո՛ւ, մի՛ սսկվիր, սսկեցրո՛ւ։
Արյուն հեղիր, օրենք մի հաստատիր / կատարիր։
Բռնության թեւը չի ծալվի։
Տարին / դարը անօրենինն է։
Մեղքը սպանողինը չէ, սպանվողինն է։
Աշխարհին հաղթել է անառակն ու անամոթը / անպատիվը։
Հայաստանի եւ Փոքր Ասիայի բնակիչների, հատկապես հայերի հանդեպ թուրք նվաճողների դաժան վերաբերմունքի մասին են վկայում թուրքական եւ հայկական հետեւյալ առածներն ու ասացվածքները.
Հայ ես (ուրեմն) պիտի տաս։ (թուրք.)
Մինչեւ (հայ) անհավատը ծեծ չուտի, մահմեդականը փախլավա չի ուտի։ (թուրք.)
Աղքատ հայը ո՛չ այս աշխարհում հանգիստ ունի, ո՛չ (էլ) այն։ (թուրք.)
Հայի հացը թուրքի փորն է։ (հայկ.)
Վայ հային տաճիկ գազանի ճիրաններում։ (հայկ.)
Վաստակի աչիկ ուտի տաճիկ։ (հայկ.)
Հայերենում կան բազմաթիվ առածներ եւ ասացվածքներ, որոնք նույն ոգով շարունակում են բացահայտել թուրքի իսկական դեմքն ու բնույթը.
Ո՛չ տնկե ծառ սալորի, ո՛չ կլլայ թուրք սիրելի։
Շատ տաճիկ / թուրք ըլլալը լսես, քար մի՛ նետեր։
Թուրքը որ ոսկի լինի, գրպանդ մի՛ գցի։
Թուրքը որ ոսկի լինի, մի՛ վերցրու, քացով տուր, գցի ցեխը։
Թուրքը որ վարդ վարդ դառնա, հոտ մի՛ քաշի։
Թուրքի հացը ծնկին է, որ ելավ՝ կընկնի։
Սերմնացանը թող սերմանե, թուրքը / թուրքմանը թող շրջե, էշը ինչ ուտե, այն էլ կը թրքե։
Լավ է հային հոր մը պարտք ունենաս, քանց թուրքին փոր մը հաց։
Թուրքին մինչեւ չծեծես, հյուր չի լինի /քեզ բարեկամ չի դառնա։
Թուրքի խելքը ոտումը կըլնի, հայինը՝ գլխումը։
Մեկ աչիկ, հազար տաճիկ։
Թուրքը մնում է թուրք։
Դու խո թուրք չես։
Մունդար/ պիղծ թուրք։
Վերոնշյալից բացի, հայը թուրքին բնութագրել է նաեւ թուրքերեն երեք բառով, որոնք էլ դարձել են ասացվածք։
Յալանչի «խաբեբա, սուտասան, ստախոս»,
Դիլանչի , «լկտի, անամոթ, ուզկան, մուրացիկ»,
Թալանչի «կողոպտիչ, ավարառու»:
Հայ ժողովուրդն ինչպես թուրքերի, այնպես էլ դավանափոխ հայերի հանդեպ իր բացասական կարծիքն է արտահայտել հետեւյալ առածներով եւ ասացվածքներով։
Հայ-տաճիկ յարամազ /անպետք կեղնի։
Ամեն թուրքացող (Մանթեշ) աղա չի դառնա։
Այնպես թուրքցեր է, որ սուրբ Աստուածն ալ մոռցեր է/ հորը խաչն ալ մոռցեր է։
Տերտերը / տերտերի տղեն հանդումը / արտումն է տաճկցեր/ թուրքացեր։
Տերտերի տղան յա սուրբ կըլլա, յա թուրք։
Շատ կարդացողը դառի տաճկցել է։
14-15-րդ դարերի տաղերգու, նկարիչ եւ հասարակական-եկեղեցական գործիչ Մկրտիչ Նաղաշը դավանափոխ հայերի մասին ունի թեւավոր խոսք.
Չափազանց ագահության պատճառով շատերը հավատափոխ եղան։
Հայերենում կա նաեւ մի ասացվածք, որը վերաբերում է մահմեդականությունն ընդունած, բայց քրիստոնեությունից եւ հայությունից ներքուստ չհրաժարված հային.
Որին տաճիկ կկարծեինք, նորա ծոցեն խաչ ելավ։
Ինչպես Մերձավոր Արեւելքի հնագույն ժողովուրդների, այնպես էլ եվրոպացիների կողմից թուրքերը ճանաչվել են որպես անգութ զավթիչներ։
Ֆրանսիացիների մեջ տարածված են եղել եւ մինչեւ օրս պահպանվել են թուրքերի բացասական հատկանիշներն ընդգծող հետեւյալ առածներն ու ասացվածքները.
Թուրքին դատել իր (կատարած) գործերով։
Բարեկամները թուրքեր չեն լինում /թուրքերից բարեկամներ չեն լինում։
Սա իսկական թուրք է։
Ջորջ Բրեզոլ, Վիկտոր Հյուգո եւ այլ ֆրանսիացի դասականները հաճախ օգտագործել են հետեւյալ ասացվածքը։
«Այստեղով թուրքեր են անցել»:
Հավանաբար, 1909թ. Ադանայի ջարդերից հետո հայկական «Թուրքեր անցան ասկից» ասացվածքն էր, որ տարածվեց նաեւ Եվրոպայում, հատկապես Ֆրանսիայում։
Եթե ամփոփենք թուրքի բնութագիրը տվող հայկական, թուրքական եւ այլ ժողովուրդների առածներն ու ասացվածքները , ապա միանշանակ կարող ենք ընդգծել, որ թուրքը բացասական կերպարով է ներկայանում նույնիսկ թուրքական առածներում եւ ասացվածքներում։
Ուստի, հետեւյալ հայկական ասացվածքները կարելի է հասկանալ ուղիղ իմաստով.
Թուրքն անիծած, խոսքն օրինաց/ օրհնած։
Թուրքն անիրավ, խոսքերն իրավ։
Խորաթափանց հայ զորավար եւ իմաստասեր Գ. Նժդեհը իր թեւավոր խոսքերով մեզ կրկին հիշեցնում է թուրքի բացասական բնութագիրը.
«Բարբարոս է թուրքը, իսկ բարբարոս ասել է տգիտություն, անբարոյություն եւ վախկոտություն»։
«Թուրքը մահացու կերպով տգետ է, իսկ նմանը չի կարող արի լինել»։
Հայ ազատագրական պայքարի ռահվիրան` մեծն Րաֆֆին, թուրքի մասին իր դատողությունները ձեւակերպել է հեռանկարի ընդգրկմամբ։
«Թուրքն այսօր անկիրթ բարբարոս է, բայց քաղաքակրթվելուց հետո կդառնա կրթյալ ավազակ եւ այն ժամանակ ավելի վտանգավոր կդառնա»։
Ասվածի վառ ապացույցն է՝ Արաքսի ափին հայ-թուրքական սահմանագլխին թուրքական կողմից ի ցույց հայերի եւ համայն աշխարհի կանգնեցված ցուցանակը։ Որտեղ գրված է՝
«Ամեն թուրք զինվոր է ծնվում»։
Թուրքական իշխանությունների այս ռազմատենչ ու ահաբեկող միտքը անվարան կարելի է նաեւ այսպես հասկանալ։
Ամեն թուրք մարդասպան է ծնվում։ Թուրքերը, սակայն, իրենց մասին դեռեւս ունեն հետեւյալ կարծիքը.
«Երջանիկ է նա, ով իրեն թուրք է համարում»:
ԱՐԱՄ ԹՈՒՄԱՍՅԱՆ
Վ.Սարգսյանի անվան ՌԻ դասախոս
