ԻՇԽԱՆԱՍԱՐԻ ԹԱԳՆ ՈՒ ՈՐՈՏԱՆԻ ՀԱՌԱՉԸ
21 ու կես տարեկան էի, երբ ամուսնացանք։ Հետագայում որքան էինք հիշում մեր սիրո պատմությունը, հիշում էինք ու ծիծաղում։ Ծիծաղում էինք արդեն ողջ ընտանիքով, մեր երեխաների, ծնողներիս, Ամալյայի հարազատների հետ… Բարի էր կինս, անկեղծ, պարզ ու միամիտ։ Մեր բնության պես անաղարտ էր, շռայլ, հոգատար։ 1965թ. էր, ծանր հիվանդացավ, ու տարանք Երևան։ Արդեն ծնվել էին Աշոտս ու Նինելս։ Երբ հիվանդանոցից դուրս են գրում, տեսնում է, որ Երևանի փողոցները բազմամարդ են։ Մարդիկ Ամիրյան փողոցով շարժվում են դեպի հրապարակ (Եղեռնի 50-ամյակի օրերն էին)։ Եղբորը խնդրում է, որ իրենք էլ գնան հրապարակ։ Երբ հասնում են, արագ-արագ քայլում, բարձրանում է Լենինի արձանի պատվանդանին։ Միլիցիոներները վազում են, որ իջեցնեն, կարծելով, թե ուր-որ է՝ սկսելու է հակասովետական մի ճառ արտասանել։ «Տիկի՛ն, չի կարելի, ինչո՞ւ եք բարձրացել, իջե՛ք»,- իրար են անցնում, իսկ կինս զարմացած ասում է. «Ասի տեսնեմ՝ էս ինչքան ժողովուրդ են հավաքվել, էս ուր են գնում»։
Տեսնելով, որ իրոք միամիտ կին է. ոստիկանները ժպտում են։ Հետո, երբ գյուղ էր եկել, պատմում էր՝ ծիծաղում էինք, շատ էր միամիտ, շատ էր անկեղծ, ոնց մեր բնությունը՝ պարզ էր…
Վերհիշում է Հրանտ հայրիկը, ժպտում… Հետո սարերից իջնող հովից նորից սթափվում է։ Տխրություն է իջնում դեմքին.
-Աշոտս վիրավորվել է, Ամալյա՛, Աղվանիցս լուր չկա…
Ասում է ու մտամոլոր քայլում տան ուղղությամբ։
Քայլում է Հրանտ հայրիկը տան ուղղությամբ, իսկ սարերից ցած իջած քամին կա՛մ արդեն գրված, կա՛մ էլ հոգում խմորվող Աղվան որդու տողերն էր շշնջում.
-Աշնան քամին, աշնան ցուրտ
Օրերը անցան,
Կարծես օրն այս անցնելով՝
Տարին ծերացավ։
Գետն արտասվեց անարցունք,
Խոտը տրորվեց,
Տերեւները լուռ մեռան,
Ժպիտը ցրվեց…
Քամին փեշերը թափեց
Դաշտերի վրա,
Հիմա կա լուռ տրտմություն
Աչքերում նրա:
Աշնան քամին, աշնան ցուրտ
Ամպերը անցան,
Ու այս օրվա անցնելով՝
Հայրս ծերացավ…
Հրանտ հայրիկը շրջվեց, հայացքը դարձրեց սարի փեշին գտնվող գերեզմանոցի կողմը։ Հովը նրա աչքերից արցունքի կաթիլներ գլորեց ցած։ Արցունքները ցած թափվեցին իր ու Ամալյայի փոխարեն։ Թվաց՝ բնությունը լալիս է, սկսեց բարակ անձրև տեղալ.
Գերեզմանին քո, մայրիկ, անձրև է գալիս,-
Աստված ինքն է քեզ համար այս գիշեր լալիս։
Հավատում եմ ես քեզ, մայր, ու քո հավատին,
Մայր իմ, կգա՞ս դու արդյոք մյուս գարունքին։
♦♦♦
Ավագ եղբոր՝ Աշոտ Մինասյանի հիշողությունները կրտսեր եղբոր՝ Աղվանի պատանության օրերի բանաստեղծական խենթություններն են ու առաջին վճռական մուտքը գրականություն.
-Ամեն տարի հայրս բաժանորդագրվում էր «Սովետական գրականություն» և «Գարուն» ամսագրերը։ Շատ էին ուսուցանող, կար թարգմանական գրականություն, տեղեկատվությունը շատ էր։ Այդ ամսագրերի արխիվը մինչ օրս կա։ Մայրս գրադարանավարուհի, հայրս՝ ուսուցիչ։ Շատ էին զբաղվում մեզանով, հայրս շատ էր զբաղվում մեր կրթությամբ։ Հիմա է ծերացել, այն օրերին ուրիշ էր՝ ախր շատ բան տեսավ հայրս…
Ասում է Աշոտն ու ժպտալով ձեռքը դնում է հայրիկի ձեռքին.
-Ճիշտ չե՞մ ասում, հայրի՛կ։
Հրանտ հայրն էլ է ժպտում։ Զգում ես, որ այդ ժպիտները մեկմեկու համար են, սակայն ունեն նաև իրենց բացակա հասցեատերերը։ Ու բացակա հասցեատերերին ուղղված ժպիտները բաժին են դառնում մեզ, բաժին են դառնում ներկաներիս, ապրողներիս ու լցվում-ջերմացնում են աշխարհը…
Հետո Աշոտը պատմում է իրենից 11 տարով կրտսեր եղբոր մասին.
-Ես, Լենինգրադում սովորել էի գեղարվեստի ակադեմիայում ու վերադարձել էի ծննդավայր։ Տեսել էի փոքր եղբորս՝ փոքր, բայց հասուն, բնության կողմից շռայլորեն օժտված և քանի որ «մի քիչ տեսել էի աշխարհը», շփվել արվեստագետների հետ, փորձում էի ինչ-որ կերպ օգտակար լինել նրան։ Եղբորս բանաստեղծություններից շատերն ունեն իրենց նախապատմությունը. երկուսի մասին ուզում եմ խոսել, ուզում եմ պատմել, թե ինչպես են նրանք հանձնվել թղթին։ Մեկը խաղաղ օրերի հետ է կապված, մյուսը՝ պատերազմական։ Սկսեմ առաջինից։ Քանի որ ես աշխատում էի Սիսիանում, քույրս ու եղբայրս էլ սովորում էին՝ անիմաստ, նաև դժվար էր ամեն օր Լծեն գնալ-գալը։ Ապրում էինք Սիսիանում, վարձով։ Ու մեր վարձով տանը ամեն երեկո քրոջս դատավոր էինք կարգում ու երկու եղբայր «մրցում էինք» բանաստեղծություններով։ Գրում էինք բանաստեղծություններ, ժամանակը որոշված էր մեկ գլանակի ավարտով։ Մինչ մեկ գլանակ ծխելը, այն պետք է պատրաստ լիներ։ Դա ձեռքի, մտքի, լեզվի, բառապաշարի հրաշալի վարժանք էր, հղկում։
Ու մի երեկո ես այսպես գրեցի.
Լծենում երկու պոետ կա, երկուսն էլ Մինասյան գրվող,
Ոչ մի կարգին գործ չեն գրել, բայց իրենց կարծում են գրող,
Աշոտը խոհեմ է, կարգին իրեն չի գովաբանում,
Աղվանի խոսքը տարեց ստերի տոպրակն է բանում։
Եվ պատմում ինչ-որ լսել է, ասում է, որ ինքն է արել,
Ասում է՝ անվախ կռվել է, եզան հետ սարում վար արել,
Մտել է արջի բույնը, դուրս արել քոթոթներին,
Այնինչ, իր պարսատիկով քար նետել ճնճղուկներին…
Ու այսպես շարունակվում էր բանաստեղծությունը։ Երբ կարդացի՝ Աղվանը ժպտալով լսում էր, բայց զգացվում էր, որ «նեղացել է»։ Ես ու քույրս ծիծաղում էինք.
-Բանաստեղծի «ինքնասիրությունը» վիրավորված է։ Մեջլիսում պարտվեց բանաստեղծը, վարպե՛տ, տուր սազդ,- այսպիսի արտահայտություններ, ծիծաղ… Երանելի օրեր։ Գիշերն արդեն կիսվել էր։ Եղբայրս էլ ոչ մի տող չգրեց։ Ես ու Աղվանը նույն սենյակում էինք քնում։ Ես կատակեցի. «Ախպերս, այսուհետ մեղմ կմոտենամ» ու ծիծաղով պառկեցի քնելու։ Առավոտյան վաղ արթնացա, որ գնամ աշխատանքի։ Ես աշխատում էի, Աղվանը սովորում էր։ Տեսա, որ Աղվանի անկողինը բացված չէ, գիշերը չի քնել։ Ձայն տվեցի քրոջս։ Քույրս ասաց, որ Աղվանը ողջ գիշեր խոհանոցում գրում-ջնջում էր։ «Դեռ լույսը չբացված՝ մի բանաստեղծություն դրեց քո կողքի պահարանին ու դուրս եկավ»,- ասաց քույրս։ Ես վերցրի բանաստեղծությունը, կարդացի ու մի անբացատրելի կարոտ զգացի՝ որտե՞ղ ես, իմ բանաստե՛ղծ եղբայր, իմ պուճո՛ւր ախպեր։ Կարդացի քրոջս համար։ Երկուսս էլ ժպտում էինք, լուռ էինք։ Բանաստեղծություն էր գրվել։ Հնչեց հեռախոսը, Աղվանն էր։ Առավոտի լռության մեջ հնչեց մի զվարթ ձայն.
-Կարդացի՞ր, հը՞, ո՞նց էր… Էլի ծիծաղո՞ւմ եք…
-Որտե՞ղ ես, Աղվան։
-Քաղաքում եմ, գնում եմ դասի։
-Տոտ Գրետի սրճարանի մոտ սպասիր,- ասացի ու շտապ դուրս եկա տնից:
Առավոտը նոր էր բացվել։ Խանութները, հիմնարկները դեռ փակ էին։ Սիսիանում մի կանաչ սրճարան կար՝ տոտ Գրետն էր աշխատում։ Բանաստեղծությունը վերցրի ու գնացի տոտ Գրետին արթնացրի։ Եկավ սրճարանը բացեց, ու երկուսով նստեցինք սրճարանում ու որոշեցինք գինով կատարենք բանաստեղծության շնորհանդեսը.
-Հը, ո՞նց էր,- նորից հարցրեց Աղվանը։
Ես հիացած ժպտում էի։ Հիմա ծիծաղելու հերթն իրենն էր.
-Լծենում երկու պոետ կա, երկուսն էլ Մինասյան գրվող…
Երկուսս էլ ծիծաղում էինք բարձրաձայն։ Հետո ես գրպանիցս հանեցի բանաստեղծությունը, որը գրվել էր գիշերը ու սկսեցի կարդալ.
Աշոտին
Դու ինքդ հիմա քեզ տիտղոսներ ես տալիս՝
Անքնության, Խղճի, Անզորության, Ցավի,
Տես, որ մարդիկ հանկարծ քեզ ոտի տակ չառնեն,
Տես՝ չմատնեն քեզ էլ ճիրաններին դավի։
Երեսուն ես արդեն, բայց չես գտել ճամփադ,
Համոզմունքներ ունես անզոր արմատներով,
Դեռ ուզում ես դառնալ Արդարության պահակ,
Արդարությունը, տես, կապկապել ես թելով։
Սրան-նրան անվերջ դուր ես գալիս, ապրե՛ս,
Մեկը քեզ դուր չեկա՞վ, որ որոնես նրան,
Սովորել ես անվերջ հանճարներից խոսել,
Իսկ գրածդ միայն անում է բուք-բորան։
Քեզ փշով ծակելիս, ճիշտ է, լռում ես քիչ
Սակայն հետո կաթ-կաթ քար ես ծակում,
Ուրիշներին ցավ ես պատճառում մահացու,
Հետո բարություն ես մազերիցդ թափում։
Կասես. «Աչքերը քո, եղբա՛յր, շուտ բացվեցին,
Բայց գլխումդ էլի կռվում են գիժ հորթեր»։
Պատասխանը սա է.
Արևի Աստվածը համբուրեց լեշը,
Եվ լեշից ծնվեցին որդեր»։
Հետո մեզ միացան մեր ընկերները: Իսկական գինեձոն էր: Ի՜նչ ուրախություն էր, ի՜նչ հրճվանք: Դա եղբորս հետ անցկացրած երջանիկ օրերից մեկն էր իմ կյանքում:
Կարդում էի, եղբայրս ծիծաղում էր, ես ծիծաղում էի, ու նոր բացվող առավոտի հետ գինի էինք վայելում։ Իրոք, վայելքի օր էր բացվել, և կարծես նկատելի էր Իշխանասարի թագն ու լսելի՝ Որոտանի հառաչը։
ԳՆԵԼ ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆ
Լուս. ՀՈՎՀ. ԱՐՄԵՆԱԿՅԱՆԻ
