ՀԱՅՔ

ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ ՕՐԱՑՈՒՅՑԸ

Հայաստանում մինչեւ Հռոմեական տոմարի անցնելն ընդունված է եղել Հայկական օրացույցը։ Սակայն, ըստ Հովհաննես Սարկավագ Իմաստասերի, մեր թվարկության 122□ին հայերը հարկադրված են եղել ընդունել Գրիգորյան օրացույցը կամ տոմարը, բայց ժամանակավորապես։

1317-ին Ադանայի եկեղեցական ժողովը որոշել է հրաժարվել Հայկական օրացույցից եւ ընդունել Հուլյան (Հուլիոս Կեսարի անունով) օրացույցը, սակայն այդ որոշումն այդպես էլ չի իրագործվել։ Հռոմն ամեն կերպ ձգտել է, որ հայերի մեջ կիրառվի Գրիգորյան օրացույցը։ Այդ նպատակով Հռոմի պապի կարգադրությամբ 1584□ին հայերեն է թարգմանվել այդ օրացույցը պարզաբանող աշխատություն, որպեսզի այն հասկանալի լինի եւ տարածվի հայերի մեջ։ Սակայն դա էլ արդյունք չի տվել։ Նոր օրացույցին անցնելուն խանգարել են Հայկական օրացույցի առավելությունները Գրիգորյանի նկատմամբ՝ ամիսների հավասար տեւողությունը, ամսանունների նպատակահարմարությունը եւ այլն։ Խանգարել է նաեւ տարբեր երկրներում հայերի ցրված լինելու հանգամանքը։

Այնուամենայնիվ, հետագա դարերում Հայկական եւ Գրիգորյան օրացույցներն սկսել են աստիճանաբար մերձենալ եւ կիրառվել զուգահեռաբար։ Համեմատաբար ուշ ժամանակներում որոշ մատենագիրներ իրենց երկերում երկու օրացույցներն էլ օգտագործում են հավասարապես, նույնիսկ հանդիպում են այնպիսի դեպքեր, երբ, ասենք, տարին նշվում է Գրիգորյան, իսկ ամիսն ու ամսաթիվը՝ Հայկական օրացույցով։

Հայաստանում Գրիգորյան օրացույցը պաշտոնապես ընդունվել է 1920□ից՝ խորհրդային կարգերի հաստատման օրվանից։ Հայ եկեղեցին նույնպես պաշտոնապես այն ընդունել է 1923□ից, սակայն դրանից հետո էլ կան եկեղեցական եւ սփյուռքահայ որոշ հրատարակություններ, որտեղ տարեթվերը նշվում են ե՛ւ Հայկական, ե՛ւ Գրիգորյան տոմարով։

ԱՐՏԱՇԵՍ ԱՐՔԱՅԻ ՆԱՎԱՍԱՐԴՅԱՆ ԲԱՂՁԱՆՔԸ

Դարեր շարունակ Նավասարդը համարվել է հայոց սրբազան տարեգլուխը։ Տոնահանդեսները եղել են այնքան բազմամարդ, որ կոչվել են «Համաշխարհական»։ Դրանց մասնակիցները՝ ժողովուրդը, զորքը, արքունիքը, իշխանական տները, հոգեւորական դասը հանդիսավոր երթերով խմբվել են Տարոն եւ Բագրեւանդ գավառների սահմանագլխին, սրբազան Արածանի գետի ափին, Նպատ լեռան շուրջը՝ զոհաբերումներով, նվիրատվություններով, երգ□երաժշտությամբ, խրախճանքներով նշելու նավասարդյան տոնը։ Հանդիսություններն ուղեկցվել են թատերախաղերով, ռազմախաղերով, մրցություններով, որսորդական զվարճություններով։ Այնուհետեւ հայերը շարժվել են դեպի Նպատ լեռան ստորոտին գտնվող Բագավանի տաճար՝ նշելու Նոյ նախահոր եւ Ջրհեղեղի, Արամազդ աստվածահոր եւ Անահիտ աստվածամոր «ամանորյա ամենաբեր դիցերի» նվիրական հիշատակները։

Հին հայերի պատկերացմամբ՝ իրենց աստվածներն ու աստվածուհիները նավասարդյան տոնի օրերին, Եփրատ եւ Արածանի գետերում լոգանք ընդունելուց հետո բարձրացել են ձնապատ լեռների գագաթները եւ դիտել իրենց փառահեղ տոնախմբությունները, հովանավորել ուխտավորներին, որոնք նրանց նվիրաբերել են երինջներ եւ ցուլեր ի նշան մաքրության եւ նոր կյանքի սկզբնավորման՝ նրանց արյունով ներկել բոլոր հավատացյալներին։

Նավասարդյան տոնախմբություններին իրենց շքախմբերով մասնակցել են հայոց արքաները, որոնց ժողովուրդը դիմավորել է ցնծությամբ։ 11-րդ դարի գիտնական ու բանաստեղծ Գրիգոր Մագիստրոսի շնորհիվ մեզ է հասել Արտաշես արքայի բաղձանքը, որը հայոց վիպասանքի մի գեղեցիկ պատառիկ է։
«Ո՛ տայր ինձ զծուխ ծխանի
Եւ զառաւօտն Նաւասարդի,
Զվազելն եղանց
Եւ զվարգելն եղջերուաց,
Մեք փող հարուաք
Եւ թմբկի հարկանեաք,
Որպէս օրէն է թագաւորաց»։
Եթե նավասարդյան տոնախմբությունները բաղձացել եւ գովերգել են նույնիսկ արքաները, նշանակում է դրանք իսկապես եղել են փառահեղ եւ անկրկնելի։

ՀԱՅԵՐԻ ՏԱՐԵԳԼՈՒԽՆԵՐԸ

Բոլոր եվրոպական եւ բազմաթիվ այլ երկրներում Նոր տարին կամ տարվա առաջին օրը, այլ խոսքով՝ տարեգլուխը, համարվում է հունվարի 1□ը։

Հայերը հունվարի 1-ը տարեգլուխ են ընդունել 18□րդ դարից, Սիմեոն Երեւանցի կաթողիկոսի տոմարով։ Դրանից դարեր առաջ հայերը տեւական ժամանակ տարեգլուխ են համարել հայկական հին տոմարի առաջին ամսվա՝ Նավասարդի առաջին օրը, որը նոր տարով համընկել է օգոստոսի 11□ին։ Սակայն, ըստ առանձին անձանց կազմած տոմարների կամ պարբերաշրջանների, սահմանվել են նաեւ այլ տարեգլուխներ։

Այսպես՝ տարեգլուխ է համարվել փետրվարի 29□ը, սակայն Հովհաննես Սարկավագ Իմաստասերը 1084-ին կազմելով պարբերաշրջանի աղյուսակ, տարեգլուխն այդ օրվանից տեղափոխել է օգոստոսի 11, փաստորեն վերականգնելով Նավասարդ ամսվա առաջին օրը որպես տարեգլուխ։

Ազարիա Ջուղայեցու կազմած օրացույցով (17-րդ դարի առաջին կես) տարեսկիզբ է համարվել գարնանային գիշերահավասարի օրը՝ մարտի 21□ը։ Այս օրացույցը շուրջ երկու հարյուրամյակ օգտագործել են պարսկահայերը եւ մասամբ՝ հնդկահայերը։

1807□ին Մինաս Կամսարականի կազմած օրացույցով տարեգլուխ է համարվել հունվարի 6-ը՝ Քրիստոսի ծննդյան օրը։

Ըստ տարբեր օրացույցների եւ տոմարների՝ տարեգլուխ համարվել են նաեւ այլ օրեր։

Հայոց ամսանունները

Մ.թ.ա. առաջին հազարամյակի կեսերից հայերն սկսել են օգտվել արեգակնային օրացույցից եւ տարին բաժանել 12 հիմնական եւ 1 լրացուցիչ ամսվա, որը կոչվել է Ավելյաց։

Հիմնական ամիսները կրել են հետեւյալ անունները՝ Նավասարդ, Հոռի, Սահմի, Տրե, Քաղոց, Արաց, Մեհեկան (Մեհեկի), Արեգ, Ահեկան (Ահեկի), Մարերի, Մարգաց, Հրոտից։ Նավասարդ նշանակում է Նոր տարի։ Մյուս ամիսները, ինչպես նկատում ենք, կրում են աստվածների անուններ կամ էլ անուններ՝ կապված եղանակի եւ գյուղատնտեսական աշխատանքների հետ։

Հայոց օրանունները

Հին հայերը հատուկ անուններ են տվել նաեւ ամսվա օրերին, հաշվի առնելով, որ դրանք թվով 30□ն են՝ գումարած Ավելյաց ամսվա հինգ օրերը։ Հիմնականում օգտագործվել են հեթանոսական աստվածների եւ սրբավայրերի անուններ։

Հայոց օրանուններն են՝ Արեգ, Հրանդ, Արամ, Մարգար, Ահրանք, Մազդեղ, Աստղեկ, Միհր, Ձոպաբեր, Մուրց, Երեզկան, Անի, Պարխար, Վանատուր, Արամազդ, Մանի, Ասակ, Մասիս, Անահիտ, Արագած, Գրգուռ, Կորդի, Ծմակ, Լուսնակ, Ցրոն, Նպատ, Վահագն, Սեին, Վարագ, Գիշերավար։

Ավելյաց ամսվա օրանուններն են՝ Լուծ, Եղջերու, Փառազնոտ, Արտախույր, Ծկրավորի։

Հայոց ժամանունները

Հնագույն ժամանակներում հայերը օրը բաժանել են հավասար հատվածների՝ ժամերի եւ դրանց տվել հատուկ անուններ։ Գիտնականների կարծիքով՝ դա հավանաբար տեղի է ունեցել Արտաշես Ա□ի գահակալության օրոք (մ.թ.ա 189□160), երբ հայոց արքան իրականացրեց հայկական տոմարի առաջին բարեփոխումը։

Ըստ Ղեւոնդ Ալիշանի՝ «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք հայոց» աշխատության (Վենետիկ, 1895)՝ հին հայերը, ելնելով տվյալ ժամանակամիջոցի լուսավորվածության, երբեմն էլ ջերմացման աստիճանից, ժամերին տվել են հետեւյալ անունները՝ Այգ, Ծայգ, Զայրացյալ կամ Զորացյալ, Ճառագաթյալ, Շառավիղյալ, Երկարատես, Շանթակալ, Հրակաթ, Հուրթափյալ, Թաղանթյալ, Առավարգոտ, Առփող (ցերեկային ժամեր), Խավարակ, Աղջամուղջ, Մթացյալ, Շաղավոտ, Կամավոտ, Բավական, Հավթափյալ, Գիսակ, Լուսաճեմ, Առավոտ, Լուսափայլ, Փայլածու (գիշերային ժամեր)։

Հայոց ժամանակագրությունը

Ժամանակագրությունը գիտություն է պատմական ժամանակը որոշելու մասին։ Ժամանակագիրն այդ պատմական ժամանակի դեպքերն ու իրադարձությունները հիշատակող, արձանագրող հեղինակն է։ Հայ իրականության մեջ զուտ ժամանակագրական երկեր տարբեր ընդգրկումներով ստեղծվել են 12-19-րդ դարերում։

Հայ առաջին նշանավոր ժամանակագիրներից են Սամուել Անեցին (12-րդ դար), Մատթեոս Ուռհայեցին (11-12-րդ դարեր), Մխիթար Այրիվանեցին (13-րդ դար)։ Նրանք համարվում են ոչ թե պատմիչներ կամ պարզապես տարեգիրներ, որոնք նշում, բայց չեն վերլուծում տվյալ ժամանակաշրջանի դեպքերն ու իրադարձությունները, այլ պատմագետ□գիտնականներ, որոնք իրենց երկերում ճշտում են այդ դեպքերի եւ իրադարձությունների կատարման ստույգ թվականները, կազմում ժամանակագրական համակարգեր, բացահայտում տարբեր երկրներում կատարված եղելությունների ժամանակագրական կապերը։

Հայաստանի կառավարիչները

5□9□րդ դարերում Հայաստանի կառավարիչների կոչումը (պաշտոնը) եղել է Հայոց իշխան։ Հայաստանի բյուզանդական մասի կառավարիչները 5□6□րդ դարերում նույնպես կոչվել են Հայոց իշխան, Բարձր Հայքի կառավարիչը՝ Մեծ Հայքի իշխան։

591թ., երբ Հայաստանի մեծագույն մասն անցավ Բյուզանդիային, կառավարիչները կոչվել են նաեւ Պատրիկ Հայոց։ Հետագայում շրջանառության մեջ է դրվել «Իշխանաց իշխան» կոչումը (9-րդ դար)։

Հայոց իշխաններ են եղել Թեոդորոս Ռշտունին (639-954), Համազասպ Մամիկոնյանը (654-661), Գրիգոր Մամիկոնյանը (661-685), Աշոտ Բագրատունին (685□689), Ներսեհ Կամսարականը (689-693) եւ այսպես՝ մինչեւ մյուս Աշոտ Բագրատունին, որը Հայոց իշխան է կոչվել 855-862 թվականներին, ապա Իշխանաց իշխան՝ 862-884 թվականներին։ 885-890 թվականներին Աշոտ Բագրատունին կոչվել է Հայոց թագավոր։

Հնչեցրեց առաջինը

1923-ին, հավաքելով իր սաներին, ջութակահար, դիրիժոր եւ մանկավարժ Վահրամ Մուհենտիսյանը Կ. Պոլսում ստեղծեց սիմֆոնիկ նվագախումբ եւ ղեկավարեց այն շուրջ 20 տարի։ Հենց այս հայ բազմաշնորհ երաժիշտն էր, որ մեծ ջանքերի գնով Կ. Պոլսում առաջին անգամ իր նվագախմբով հնչեցրեց համաշխարհային երաժշտարվեստի գլուխգործոցներից մեկը՝ Բեթհովենի նշանավոր 9□րդ սիմֆոնիան։

Պատրաստեց Ն. ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆԸ