ՈՒՐԱ՛Խ ԵՂԻՐ, ՀԱՍԱ՛Ն

Սկիզբը՝ նախորդ համարում

Բոխումում Հասանի հետ մշակութային միջոցառման մասնակցեցինք. միջազգային սքանչելիորեն գունեղ տոնախմբություն էր: Այդ օրը թուրք գրողի նոր գրքի շնորհանդեսն էր, կյանքումս առաջին անգամ տեսա մեկտեղված գրասեր թուրքերի մի ամբողջ դահլիճ: Հասանի հետ էր, ի դեպ, մեր մյուս ազգակիցը` Բեհզադեն, առողջ հումորով, բացառիկ կենսախինդ, բացսիրտ մի երիտասարդ: Բեհզադեի հայրը ազգությամբ հայ էր, մայրը` պարսկուհի, երկուսն էլ Թեհրանի համալսարանի պրոֆեսորներ: Հիանալի օր էր, թեպետ ստեպ-ստեպ որսում էի Հասանի գնահատող հայացքը. թուրք և քուրդ մտավորականների նկատմամբ իմ վերաբերմունքը անսովոր էր նրա մարդկային կերպին: Ուրախանում էր, մի քիչ էլ զարմանում` ինչպե՞ս կարող է հայ գրողը առանց թշնամանքի շփվել թուրքերի՛ հետ, քրդերի՛ հետ:

Գիտեր, որ ինքս ինձ համար հայտնաբերել եմ «տիեզերքի քաղաքացի» եզրույթը, և որ ձևակերպումը տարածելի է ազգային կապանքներից դուրս եկած ազատամիտ շրջահայացների, այդ թվում` թուրքերի, քրդերի վրա: Եզրույթը նրան շա՛տ էր դուր եկել: Թե հայերեն իմանար, նույնին կհանդիպեր թե՛ իմ գրական երկերում, թե՛ հրապարակագրության մեջ: Բայց Հասանը հայերեն խոսել ու կարդալ չգիտեր: Համոզված էր, որ զտարյուն քուրդ է: Քրդուհի մոր հանդեպ էլ առանձնակի ակնածանք ուներ:

Երբ նվիրեցի Արևմտյան Հայաստան կատարած երկրորդ ուխտագնացությանս անդրադարձած «Փշալարով շուլալված խաչ» վավերագիրքս, հարկ համարեցի Հասանին զգուշացնել.

– Այն, ինչ այս գրքում կկարդաս Բիթլիսի բերդի քրդերի մասին, քեզ` որպես քրդի, հաստա՛տ դուր չի գա: Բայց ավելի լավ է դա լսես ինձնից, քան ուրիշ մեկից:

Հասանը ուշադիր լսեց, ձեռքը թափ տվեց ու ծիծաղելով ասաց.

– Մերոնց, Լարիսա՛, ես լա՛վ եմ ճանաչում:

Համենայն դեպս, հետաքրքրվեց.

– Իսկ ի՞նչ էր պատահել Բիթլիսի բերդում:

Պատմեցի, որ եթե մեր խմբի երեսուներեքամյա Էմին Եղիազարյանը կողքիս չլիներ, թիկունքիս չկանգներ, Բիթլիսի բերդի անբազրիք աստիճաններից քրդերը ուղղակի ցած կգլորեին ինձ. դիպվածը, ի դեպ, գրքում մանրամասն նկարագրված է: Հակիրճ մանրամասնություններին վերջում հավելեցի.

– Ո՞ր ազգի մեջ լավն ու վատը չկա…

Հիրավի, Հասա՛նն էլ էր քուրդ, Բիթլիսի բերդում հանդիպած մյուս արյունարբունե՛րն էլ:

Խիղճս հանգստացավ. հիմա արդեն Հասանը կարող էր հանգիստ կարդալ վավերագիրքս, հարց ծագելու դեպքում` դիմել հեղինակին:

Վերջերս զանգեցի Հասանին: Կենդանի ձայնով շփվելը երկուսս էլ գերադասում ենք շունչ չունեցող էլեկտրոնային չոր ու ցամաք նամակագրությունից:

Զրուցակիցս, որի հետ հեռախոսային խոսակցություն հաճախ եմ ունենում, այդ առավոտ շատ տխուր էր. դա Հասանից չէր: Բացի այդ, քուրդ բարեկամիս ձայնը առանձնակի՛ է աշխուժանում, երբ զանգը Հայաստանից է լինում:

– Հո մի բան չի՞ պատահել,- հարցրի անհանգստացած:

– Չէ՛, ամեն ինչ կարգի՛ն է,- պատասխանեց:

Կինը գերմանուհի է, մինուճար որդին` տասնմեկ տարեկան:

– Տիկի՞նդ ոնց է, տղա՞դ,- հարցրի:

– Լավ են. կինս աշխատում է, տղաս` դպրոց գնում: Շատ լավ է սովորում:

– Այդ դեպքում ինչո՞ւ ես տխուր,- շարունակեցի հարցապնդումս,- չլինի՞ թե գործերդ լավ չեն…

Մեկ-երկու րոպե լռելուց հետո անկեղծացավ.

– Հորեղբայրս ասաց, որ մենք քուրդ չենք, հայրական կողմից հայ ենք:

Չէի ասի, թե լսածս հանկարծակիի բերեց:

Հասանի հայ լինելու մասին էլ էի, իհարկե, մտածել, բայց չէի հարցրել: Վայրկենապես ուրախություն համակեց ինձ, որովհետև հանձին Հասանի` գտել էի մի կորցրած հայ եղբոր ևս: Ճիշտ նույն կերպ միտքս ձևակերպեցի` մտաբերելով` ի՛նչ անմեկին հրճվանք կար ձայնի մեջ, երբ Արարատից էր խոսում, ի՛նչ սրտացավություն, երբ հուշեց, որ բիբլիական լեռան գագաթնամերձ, իսկ ավելի ստույգ` աջակողմյան փորվածքը շատ ավելի խորն է ստացվել գեղանկարում, քան կա իրականում, որ երկրաշարժից ավերված Ակոռիի հատվածում ևս ուրվագծային սխալ կա…

Հասանից ծպտուն դուրս չէր գալիս…

-Ասա՛, խնդրե՛մ,- շարունակեցի համառել,- մի՞թե ուրախ չես:

Կրկին ձայն չկար:

– Իսկ ինչո՞ւ ուրախ չես, Հասա՛ն,- կրկնեցի:

Այս մեկը, թերևս, այն հարցադրումների շարքից էր, որը բարձրաձայնվում է` պատասխանը կանխավ գիտենալով:

– Գիտես` բոլոր գործերս Թուրքիայի հետ են կապված,- ջանաց բացատրել, – հենց իմանան` հայ եմ, կփակվեն բոլոր դռները, որ իմ դեմ միշտ են բա՛ց եղել, կամ այդպիսիք ես աքացիո՛վ կբացեի, թե բաց չլինեին:

Մինչ օրս զրուցած չկայինք: Հայ Հասանին ժամանակ է պետք` ընդունելու, հետայդու նաև մարսելու համար այն հանկարծակի նորույթը, որ ավետիս էր եւ ո՛չ թե բոթ:

Հորը վաղուց էր կորցրել, և փառք ու պատիվ հորեղբորը, որ սիրտ էր արել եղբորորդուն հայտնելու ճշմարտությունը:

Քանի-քանի՛ այսպիսի Հասաններ են սպասում իրե՛նց ինքնությունը գաղտնազերծող բացահայտումների:

ՓՓՓ

Առջևում Մեծ եղեռնի հարյուրամյակն է:

Բնաջնջումների, հայրենազրկման, պատմական հայրենիքից բնիկ հայերի տարտղնման տակավին անպատիժ ոճրի կողքին չես կարող չմտաբերել մյուս կարևորագույնի` հայ գենոֆոնդի աղքատացման շուրջ, բռնի կրոնափոխված մեր ազգակիցներին, ինչի մասին այսօր միայն հայե՛րը չէ, որ մտորում են:

Այնպես որ, բարի գալո՛ւստ, Հասա՛ն, ուրախ եղիր, Հասա՛ն:

Բարի գալո՛ւստ Արևմտյան Հայաստանի հայաթափված բնակավայրերում թուրքի ու քրդի անուն-ազգանվամբ ապրող մեր մյուս Հասաններին, որոնց ազգովի՛ ենք սպասում: Թրքացած-քրդացած որակումը, ի դեպ, լավ որակում չէ՛: Այն ո՛չ միայն վատն է, այլև սխալ, որովհետև թուրքի կամ քրդի անուն կրելը բնավ էլ չի նշանակում թրքանալ, քրդանալ:

Հրանտ Դինքի սպանության շուրջ կատարվածն ապացուցեց, որ այսօրվա Թուրքիան այլեւս առաջվա Թուրքիան չէ՛:

Այդ երկրում վաղուց են հասկացել, որ ճանաչումը առաջին հերթին անհրաժեշտ է թուրքերի՝ ազգովի՛ ինքնամաքրվելուն, «ցեղասպան ազգ» արգահատելի որակումից ձերբազատվելու համար:

Որ թուրքական ուրացումը վերջ պիտի ունենա, անկասկած է, որովհետև չի կարելի ապրել ատելությամբ: