ԲԱՐԵՎ, ՀԱՅՐԵՆԻՔ

Երջանիկ մարդիկ են իրենց հայրենիքում ծնվածները։ Իհարկե, նրանք էլ զուտ իրենց մարդկային հոգսերն ու մտահոգություններն ունեն, աշխատելու, ապրելու խնդիրները, բայց նրանց հոգին, սիրտը, միտքը մեծ հաշվով հանգիստ է, նրանք յուրայինների մեջ են, իրենց հող ու ջրի վրա, իրենց արմատներին մոտ ու հարազատ□ Բոլորովին ուրիշ է դրսում ծնված հայի վիճակը, եւ բոլորովին այլ, եթե ծնվել, աչք ես բացել Թուրքիայում, Քյաթխա փոքրիկ, բայց շատ գեղեցիկ մի քաղաքում։ Ես վերջիններից եմ։ Ինձ ու իմ նմաններին բաժին է հասել այնտեղ ծնվել, ապրել ու մեծանալ։ Ծնվել, ապրել ու մեծանալ ինքդ քեզ օտար, քո էությանը, քո արմատներին խորթ, մի տեսակ երկփեղկված ներաշխարհով, հոգեբանությամբ□ Երանի մարդու հոգսը միայն հաց ճարելու հոգսը լիներ, բայց երբ դու սկսում ես ապրել ինքդ քեզ գտնելու, ճանաչելու հոգսով, սովորական «ապրել» բայը բոլորովին ուրիշ իմաստ ու բովանդակություն է ստանում։

Երջանիկ են սեփական հայրենիքում` Հայաստանում ծնվածները, սակայն նրանք չպետք է մոռանան, որ իրենց հազար-հազարավոր հայրենակիցներ` ինձ նմանները դրսում կան։ Մենք կանք, ապրում ենք սահմանի մյուս կողմում, մեր դարավոր հողերի վրա, չիմանալով` հարազա՞տ ենք, թե օտար, յուրայի՞ն, թե թշնամի, բնի՞կ, թե եկվոր□ Ինձ նմանների կյանքն ուսանելի շատ բան ունի Հայաստանում ապրող իմ հայրենակիցների համար, թեկուզ սեփական հայրենիքում ծնվելու ու ապրելու երջանկությունը, բարեբախտությունը գնահատելու առումով։

Երեք տարի է, ինչ Հայաստանում եմ, եւ երեք տարի է, որ աշխարհի վրա ման եմ գալիս Սամվել անունով։ Սամվել Ֆելեքյան, որ մի ամբողջ գիտակցական կյանք ապրել է որպես Օզեր Դենիս։

Մենք ընտանիքով զազայախոս ենք եղել, եւ թուրքերենն էլ մեզ համար հարազատ լեզու է համարվել։ Քրդախոս երբեք չենք եղել, թեեւ մեր շուրջը քրդեր շատ են եղել։ Ինձ դեռ փոքրուց միշտ զարմացնում, հետո էլ զայրացնում էր քուրդ ընկերներիս կեցվածքը, երբ տղայական, փողոցային կռիվների ժամանակ ինձ դոնմա էին ասում։ «Դոնման» վատ բառ է, շատ վատ բառ։ «Դոնմա» նշանակում է շուռ եկած, մի տեսակ հավատափոխ։ Մինչեւ հիմա էլ հիշում եմ նրանց վիրավորական բացականչություններն իմ հասցեին` «մալա դոնմա», այսինքն` դոնմաներից սերված, դոնմաների սերունդ, դոնմայի երեխա□ Ես զարմանում էի, ինչո՞ւ։ Ախր, թուրքերեն նրանցից լավ էի խոսում, քրդերեն նույնպես, նրանց նման մուսուլման էի, համենայն դեպս` նրանցից պակաս չէի□ Երբ մորս գանգատվում էի, ինձ հանգստացնում, ասում էր. «Բանի տեղ մի դիր, բա կռիվ է, ամեն ինչ էլ իրար կասեք»։

Հորս անունը Մուստաֆա է, բայց շատերը նրան Խաչո էին ասում։ Խաչոն ես ընկալում էի որպես Հաջո, այսինքն` հաջ` մուսուլմանական սրբավայրեր Մեքքա կամ Մեդինա գնացած, հաջի։ Ես զարմանում էի` հայրիկս թեեւ օրինապահ մուսուլման է, բայց, ախր, նա երբեք հաջ չի գնացել, եւ այդ առեղծվածն ինձ ոչ ոք չէր պարզաբանում։ Մեծանալով շատ ավելի վատ հայհոյանքների թիրախ էի դառնում, ասենք` էրմենի դուլո, այսինքն` հայի ծնունդ□ Նորից ես զարմանում էի. ախր, դպրոցական դասագրքերում կարդացել էի, սովորել էինք, որ հայերը շատ հին ժամանակներում են այստեղ եղել, նրանք գնացել, կորել, անհետացել են։ Ի՞նչ հայ, եթե հայերը վաղուց չկան։ Հայրս ինձ հանգստացնում էր. «Մենք մուսուլման ենք։ Քուրդ, թուրք, հայ, ի՞նչ տարբերություն։ Մարդ ենք, Աստծո արարած, մուսուլման, այսքանը հերիք չէ՞»։ Ես դեռ պետք է խաղայի քուրդ երեխաների հետ, կռվեի, հայհոյեի, պատասխան ստանայի, մինչեւ մեծանայի, համալսարան գնայի, քաղաքական պայքարի բովում թրծվեի, ինքնագիտակցության գայի ինքս ինձ ճանաչելու համար□

Ամեն ինչ սկսվեց Կիլիկիայի տարածքում գտնվող համալսարաններից մեկում, որտեղ փիլիսոփայություն էի ուսանում։ 1986-87 թվերն էին, երբ Թուրքիայում իշխանության էին եկել զինվորականները, եւ երկրով մեկ ուսանողական հուզումների շարժում էր բարձրացել։ Այդ տարիներին ես կլանում էի Թուրքիայի նորագույն պատմության մասին պատմող գրքերը, դասագրքերը, հոդվածները։ Ծանոթանում էի Անատոլիայի պատմությանը, որտեղ խոսվում էր ինչ-որ հայերի, հույների, նաեւ քրդերի մասին։ Կարդում էի ու զարմանում. ի՞նչ հայերի մասին է խոսքը, ո՞ւր են նրանք, ի՞նչ են եղել։ Կարդում էի, վերհիշում մանկական խաղերի ժամանակ ստացած հայհոյանքները եւ կամաց-կամաց գլխի ընկնում իմ ով, ինչ լինելը։ Նայում տեսնում էի, որ, ախր, ես ամեն ինչով տարբերվում եմ այդ քրդերից, ամենից առաջ ուրիշ հոգեբանություն ունեմ, հետո նաեւ տեսքով նման չեմ, թեեւ նրանց նման խոսում ու երգում եմ։

Անկեղծ ասած, իմ այդ հայտնագործությունն ինձ ո՛չ տխրեցրեց, ո՛չ էլ ուրախացրեց։ Մի տեսակ ինձ համար միեւնույն էր, ճիշտ այնպես, ինչպես հորս համար էր միեւնույնը` «մուսուլման ենք, Աստծո արարած, մնացածն ավելորդ է, կարեւոր չէ»։ Ինձ համար կարեւորն այն էր, որ ես սոցիալիստ եմ. հայ լինելս, հայկական արմատներս, զազայերեն խոսքս, թուրքահպատակությունս այնքան էլ կարեւոր բաներ չէին։ Այն ժամանակ ես միայն գաղափարով էի ապրում եւ հանուն գաղափարի։

Տնից հեռու ես շատ էի մտածում մերոնց մասին։ Հայ լինելս կամ կասկածներս ինձ ստիպում էին ավելի շատ մերոնց հիշել։ Վերհիշելով նրանց վարքագիծը, նրանց պահվածքը` փորձում էի իմ կասկածները ցրել կամ հաստատել։ Եվ հանկարծ հիշեցի, թե ինչպես էինք Քյաթխայում տոնում Նոր տարին։ Այդ ժամանակներում շատերը դեռ հեռուստացույց չունեին։ Մեր հարեւան քրդերը գալիս էին մեր տուն ու մինչեւ ուշ գիշեր հեռուստացույց էին նայում։ Նոր տարվա գիշերը, երբ հեռուստացույց նայող մեր հարեւանները գնում էին, մայրս անմիջապես վեր էր կենում, կարմիր գույնի հեղուկ էր բերում, մեր բաժակների մեջ լցնում։ Շուտ խմեք` ասում էր։ Մենք խմում էինք ու քնում։ Մայրս չէր ասում` ինչու, ինչի համար, ասում էր` խմեք ու վերջ։ Այսքանը։ Հետո ես վերհիշում ու հասկանում էի, թե ինչու էր իմ հավատավոր մուսուլման հայրն այդքան շատ սիրում թուրքական մի քանի հայտնի երգեր, որոնք ամեն օր, օրը հարյուր անգամ երգում էին թուրք հայտնի երգիչ-երգչուհիները։ Եվ երբ ուշադրություն դարձրի երգի բառերին, հասկացա, թե որտեղից էր գալիս հորս սերը□ Գաղտնիքը միայն երգի հմայիչ մեղեդին չէր, որը, ինչ խոսք, հրաշալի էր։ Երգի խոսքերն ինձ համար բացում էին մեծ ողբերգության փոքրիկ մի պատմություն. «Այստեղ Մուշն է, զառիվեր ճանապարհով գնացողներից ոչ մեկը հետ չի գալիս։ Ախր, ինչո՞ւ է այսպես, ինչո՞ւ։ Զինվորը բացում է մարդկանց պայուսակները եւ մի զույգ կոշիկից ու ֆեսից զատ ուրիշ բան չի գտնում։ Զարմանալի է, ախր, ինչո՞ւ է այսպես, ինչո՞ւ□»։ Եվ ես այդ երգն արդեն երգում էի արցունքոտ աչքերով։ Երգի խոսքերն արդեն պարզապես բառեր չէին, այլ ժողովրդի մի պատմություն, տխուր, դաժան մի ողբերգության վկայություն։ Ահա եւ հորս սիրած մյուս երգն էր հառնում իմ հիշողության մեջ. «Մի կողմում Երզնկան է, մյուսում` Բայբուրդը։ Մայր, շնորհակալ եմ ինձ աշխարհ բերելու համար։ Հեյ, թշնամի, քո տունուտեղն ավերվի, էս ի՞նչ արեցիր դու մեր գլխին□»։

□Գրքերը, երգերը, թուրքական իրականությունը, մանկական հուշերս ինձ իմ կամքից անկախ բերում էին, հասցնում իմ արմատներին, դեպի այն ժողովուրդը, որի լեզուն ես չգիտեի, ավելին` չէի էլ լսել երբեւէ։ Մինչեւ Հայաստան ոտք դնելս ես հայերեն խոսք, բառ, հնչյուն չէի լսել։ Հիշում եմ` մեր քաղաքում 100 տարեկան մի ծերունի էր ապրում Վելի անունով։ Ասում էին` նա հայ է, բայց մենք նրա բերանից երբեք հայերեն խոսք, բառ չլսեցինք։ Հայերեն առաջին բառը Հայաստանում եմ լսել, երեք տարի առաջ։ Տեղ հասա ու հարցրի, թե հայերեն ոնց են ասում «մարհաբա»։ Ասացին` բարեւ։ Երկրորդ խոսքը, որ սովորեցի` «ո՞նց ես»-ն էր, քանի որ թուրքախոս ու հայախոս մարդկանց չէի հանդիպում, բոլորին, ում հանդիպում էի, նույն խոսքերն էի ասում` բարեւ, ո՞նց ես։ Այդպես, օրը հազար անգամ։ Հայերենը դժվար լեզու է, մանավանդ տառերն են շատ` 36 հատ։ Պատկերացրեք, սովորեցի, գրում եմ, կարդում։

Իսկապես, ի~նչ դժվար բան է դարձի գալը, սեփական արմատներին հասնելը□ Ժամանակ է պետք, միջավայր։ Հայրս մեղք է. տարիների ընթացքում ազգային գիտակցությունը նրա մեջ խամրել, համարյա հանգել է։ Նրա հայ լինելն անթեղված է նրա հոգում, եւ մինչեւ նա չտեսնի, չշոշափի իր արմատները, այդ կրակը չի բորբոքվի նրա հոգում։

Ես սիրում եմ հորս, բայց միշտ ավելի մորս հետ եմ կապված եղել։ Նրա հետ շուտ-շուտ եմ հեռախոսով խոսում։ Նա հիմա հիվանդ է։ Վերջերս նրա հետ հեռախոսով խոսելու ժամանակ ասացի, որ, մայրիկ, Հայաստանում կարմիր գինի, այն էլ` նռան, շատ կա, ասացի` հիշո՞ւմ ես, որ մեզ Նոր տարուն կում-կում գինի էիր խմեցնում։ Լսեց-լսեց, ասաց` դե, մի շիշ ուղարկիր, ասում են` դեղ է, հիվանդ եմ։

Ես կրթությամբ փիլիսոփա եմ ու ինձ երբեք հավատացյալ մարդ չեմ համարել։ Թեեւ դպրոցում Ղուրան անցնում էինք□ Կրոնական ջերմեռանդությունը երբեք չեմ ընդունել, չեմ հավատացել։ Բայց Հայաստանում մի օր ընկերներիս հետ գնացինք Աշտարակ, եւ Մուղնու սուրբ Գեւորգ եկեղեցում կնքվեցի որպես Սամվել Ֆելեքյան։ Կնքահայրս Գեւորգ Գեւորգյանն էր։ Այդ օրը մենք շատ լավ անցկացրինք։ Այո, ես հավատացյալ մարդ չեմ, բայց այդ օրն ինձ երջանիկ էի զգում, մի տեսակ թեթեւություն էր իջել հոգուս։ Մի տեսակ հանդարտվել, խաղաղվել էի։ Տասնյոթ տարեկանից անկանոն կյանքով եմ ապրել, անընդհատ դեսուդեն ընկել□ Վերջապես այդ օրը հանգիստ ու խոր շունչ քաշեցի ու բարձրաձայն ասացի. «Տղերք, ինչ լավ է»։

Այդ օրը ես հասկացա նաեւ հորս Մեծ լռության իմաստը. նա պետք է այնքան ժամանակ լռեր, մինչեւ մեզնից մեկը մի օր Հայաստան գար ու ինքն իրեն գտներ□

Վերջերս նորից հեռախոսով խոսեցի մորս հետ, երկար խոսեցի։ Հանկարծ զգացի, ավելի շուտ ինքս ինձ բռնեցի այն բանի վրա, որ ոգեւորության պահին մորս հետ զազայերենին խառը հայերեն եմ խոսել։ Մայրս ինձ լսում էր ու պատասխանում։ Ասում եմ` ախր, այ մեր, դու ինչպե՞ս ես ինձ պատասխանում, երբ ես հայերեն եմ խոսում, հայերեն բառեր եմ ասում։ Ասաց` ոչինչ, դու խոսիր, ես քեզ լավ եմ հասկանում։

□Մորս, մեր տունը, մեր քաղաքը շատ եմ կարոտել։ Իմ մանկությունն անցել է Քյաթխա քաղաքում։ Հավատացե՛ք, Քյաթխան թեկուզեւ փոքրիկ, բայց շատ գեղեցիկ քաղաք է□

Հ.Գ. – Սամվել Ֆելեքյանին ինչպես առաջին անգամ էի պատահաբար հանդիպել, այդպես էլ երկրորդ անգամ՝ տեւական ժամանակ անց, պատահաբար հանդիպեցի իմ լավ բարեկամներից մեկի տանը։

– Մանուկ անունով մի երաժիշտի մասին եմ պատմում, որը մանջութ նվագելով (իր ստեղծած գործիքն է), գնում է փնտրելու իր արմատները… Ինձ նման:

Ներկայացրեց ԳԵՎՈՐԳ ԱՍԱՏՐՅԱՆԸ

2008թ., թիվ 7