Language:

  • Հայերեն
  • Русский
  • English

ՀԱՅՈՑ «ՈՍԿԵ», «ԱՐԾԱԹԵ» ԵՎ «ԵՐԿԱԹԵ» ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԸ



ՀԱՅՈՑ  «ՈՍԿԵ», «ԱՐԾԱԹԵ» ԵՎ «ԵՐԿԱԹԵ» ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԸՀայկական լեռնաշխարհը հանքային ոսկու, արծաթի եւ երկաթի ձուլման հնագույն օրրաններից է, որի վկայություններից են հնավայրերում պեղված ձուլարանները, ոսկե, արծաթե եւ երկաթե բազմատեսակ իրերը: Այս մասին շատ է խոսվել, սակայն չմոռանանք, որ նման վկայությունների շարքը պետք է դասել նաեւ տեղանունները, որոնք կապված են ոսկու, արծաթի եւ երկաթի հանքավայրերի հետ եւ յուրովի արտացոլում են հայ երկրաբանության, ընդհանրապես հայոց պատմության այս կամ այն էջը:

Հետաքրքիր է, որ հայերս ունեցել ենք բնակավայր, որը հենց այդպես էլ կոչվել է` Ոսկի: Պատմաբան, հայագետ  Մ. Չամչյանն իր «Պատմություն հայոց» գրքում գրում է, որ այն եղել է ավան եւ գտնվել է Արաքս գետի ափին: Ոսկի անունն են կրել մեծ Հայքի Ծաղկոտն գավառում գտնվող լեռները: Ունեցել ենք Ոսկի լեռներ անունով լեռնաշղթա Մեծ Մասիսից հարավ-արեւելք:

Մեծ Հայքի Տայք աշխարհում եղել է բնակավայր Ոսկեհանք անունով: Այսօր էլ Տավուշի մարզում կա գյուղ` Ոսկեպար, որի հին գյուղատեղիում կատարված պեղումների ժամանակ գտնվել են ոսկե, արծաթե, պղնձե զարդեր, անոթներ, երկաթե խոփ: Այդ գյուղի անունով էլ շրջակա լեռները կոչվել են Ոսկեպարի կամ Ոսկեպատի լեռնաշղթա:

Տեղանունները պատահաբար չեն տրվում, ակնհայտ է, որ նշված վայրերում մի ժամանակ եղել են ոսկու հանքեր:

Արեւմտյան Հայաստանում՝ Էրզրումի նահանգի համանուն գավառում, Էրզրում քաղաքից 15 կմ հեռավորության վրա հայերս ունեցել ենք գյուղ, որը կոչվել է Արծաթ: Հնչյունափոխված ձեւով կոչվել է նաեւ Արծըթի, Արծթի, Արծիթի, Արզաթի եւ այլն: Մոտակայքում եղել են արծաթի հանքեր, եւ գյուղը «գտել է» իր անունը:

Արծաթ գյուղի անունը հիշատակվում է 5-րդ դարի պատմիչ Ղազար Փարպեցու «Պատմություն հայոց» մատյանում: 483 թվականին Մուշեղ Մամիկոնյանը հենց այս գյուղի մոտ է պարտության մատնել պարսիկներին:

Ի դեպ` Ղազար Փարպեցին իր մատյանում հիշատակում է եւս մեկ տեղանուն` Արծաթաղբերք: Այսպես են կոչվել այն սառնորակ, վճիտ, «արծաթ» աղբյուրները, որոնք գտնվել են Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհի Բասեն գավառում, Արաքսի վտակ Մուրց գետի ակունքի մոտ: Այդ տարածքում գտնվող դաշտը եւս կոչվել է Արծաթաղբերք: Այժմ նույն անունն է կրում Սեւանա լճի ավազանի գետակներից մեկը, որը սկիզբ է առնում Արեգունի լեռնաշղթայից: Անվանում են նաեւ Սպիտակաղբյուր:

Լեռնային Ղարաբաղի Ջրաբերդի շրջանում կա մի հին հանքավայր, որը կոչվում է Արծաթահանք: 1870 թվականին այն վարձակալել են հույները, սակայն հետագայում լքվել է հանքանյութի կապարախառն լինելու եւ արծաթը դժվարությամբ կորզելու պատճառով: Արծաթահանք է կոչվում Ղարաբաղի լեռնահամակարգի գագաթներից մեկը, լեռը կոչվում է նաեւ Արծաթասար: Հասկանալի է, այս անունները տրվել են տեղանքում արծաթի հանքերի առկայության պատճառով: Կիլիկյան Հայաստանում  նույն պատճառով Արծաթե լեռներ անունն է կրել մի ամբողջ լեռնաշղթա:

Մեծ թիվ են կազմում երկաթի հետ կապված տեղանունները: Մեծ Հայքի Աղձնիք աշխարհում եղել է մի հանքավայր, որը կոչվել է Երկաթահանք: Ունեցել է նաեւ այլ անուններ` Երկաթահատ, Երկաթապատ:

Գրաբարում «հատել» նշանակել է նաեւ «բաժանել», «առանձնացնել»: Ստույգ կարելի է ասել, որ մեր նախնիները «երկաթահատ» բառի մեջ դրել են հանքանյութից երկաթի բաժանման, առանձնացման իմաստը: Դա է հուշում նաեւ «Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարանը», ըստ որի, հատել նշանակել է «կտրել», վերջինս էլ վերեւում նշված իմաստների հետ նաեւ նշանակել է «զատել», «հեռացնել»: Ամեն ինչ ճիշտ է` Երկաթահատում հանքանյութից զատել, հեռացրել են երկաթը:

Հետաքրքիր է Երկաթապատ տեղանվան ստուգաբանությունը: Արեւելյան լեզուներում շատ տարածված է եղել «պատ» բառը, որը նշանակել է «շեն», «ավան», հետագայում նաեւ «քաղաք», «ոստան», ընդհանուր իմաստով` «վայր»: Միջին դարերում այս «պատը», այսպես ասած, քնքշացվել է, դարձել «բադ» եւ լայնորեն տարածվել  տեղանուններում: Օրինակ` Իսլամաբադ (Ջալալաբադ, Աշխաբադ), որը նշանակում է Իսլամի քաղաք կամ պարզապես Իսլամաշեն, ինչպես հայերենում` Դավիթաշեն, Նուբարաշեն եւ այլն: Մեր նախնիները, սակայն, «պատ» բառը վերոնշյալ իմաստներով թողել են նույնը: Այստեղից էլ` Սարդարապատ (Սարդարաշեն), Վաղարշապատ (Վաղարշավան) եւ այլն: Երկաթապատը, ուրեմն, նշանակում է երկաթի տեղ, վայր, շեն, ինչպես, օրինակ, ասում ենք` Վարդաշեն:

Հնում Հայաստանի երկաթի եւ կապարի հայտնի հանքավայրերից է եղել Երկաթահատքը (Կապարահատքը), որը գտնվել է Վանա լճի հարավային ափին: Այստեղ արդյունահանված մետաղի զգալի մասը արտահանվել է այլ երկրներ:

Հայկական լեռնաշխարհում, Արճակ լճի արեւմտյան ափին, եղել է լեռ Երկաթներ անունով: Պարզ է` այդտեղ եւս եղել են երկաթի հանքեր:

Կապանի եւ Սիսիանի տարածաշրջանների սահմանագլխին վեր է խոյանում մի լեռնագագաթ, որին տրվել է Երկաթասար անունը: Կազմված է էոցենի հրաբխային ապարներից, լանջերը զառիթափ են` ծածկված ալպյան մարգագետնով: Նրա լանջերից են սկիզբ առնում Գեղի  գետի ձախ վտակները: Բարձրությունը 3227 մետր է:

Երկաթասար անունով լեռներ կան Զանգեզուրի լեռնային համակարգի կենտրոնական  մասում, Կոտայքի մարզում, Պտղնի գյուղի մոտ:

Կիլիկյան Հայաստանում եղել է Երկաթագետ անունով գետ, Երկաթակերտ է կոչվել Հայք աշխարհի Անգեղտուն գավառի բերդաքաղաքներից մեկը, Ելիզավետպոլի նահանգի Ջեւանշիրի գավառի (այժմ` Լեռնային Ղարաբաղի Մարտակերտի շրջանի) գյուղերից մեկին տրվել է Երկաթավոր անունը:

Եղել են բազմաթիվ հանքային աղբյուրներ` երկաթային բաղադրութամբ, որոնք կոչվել են Երկաթաջուր:

Հայոց «ոսկե», «արծաթե» եւ «երկաթե» տեղանունների այս շարքը կարելի է շարունակել:

 

Պատրաստեց Նորիկ ԵՆԳԻԲԱՐՅԱՆԸ

Խորագիր՝ #09 (1180) 08.03.2017 - 14.03.2017, Հոգևոր-մշակութային


09/03/2017