Ո՜Վ ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀ

ՀԱՅՈՑ ազգասիրական ոգու ակունքները 

Որո՞նք են հայոց ազգասիրական ոգու ակունքները: Այս հարցի յուրօրինակ պատասխանը կարելի է տալ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Խրիմյան Հայրիկի եւ մեծ հայագետ Ղեւոնդ Ալիշանի հետ կապված մի գեղեցիկ պատմությամբ, որին հանդիպում ենք Ավետիք Իսահակյանի հուշերում:

Այսպես է եղել. 1901թ. աշնանը բանաստեղծը եվրոպական դեգերումներից հետո վերադարձել է հայրենիք, Էջմիածնում տեսակցել կաթողիկոսին եւ պատմել Վենետիկում Ալիշանի հետ իր հանդիպումների մասին` խոսքի մեջ ասելով, որ ծերունազարդ նահապետը հիվանդ էր եւ թույլ:

Վեհափառ հայրապետն ընկնում է խոր ապրումների մեջ. նրանք հասակակիցներ էին, հեռվից հեռու սիրում էին իրար, կարոտում, եւ ցավ էր, որ նրանցից մեկն առողջական խնդիրներ ունի:

Իսահակյանը պատմում է. «Նահապետը բերկրանք էր ապրում` լսելով, որ Դուք, Վեհափառ, առույգ եք, ձի եք նստում եւ այցի գնում ժողովրդին: Ասում էր` Հայրիկի բանն ուրիշ է. նա առույգ է մնացել, որովհետեւ Մասիսի շուքի տակ է քնում, հայոց դաշտերի ծաղկանուշ հովն է շնչում, Արաքսի ջուրը խմում»:

Այս լսելով` Վեհափառը հուզվում է շատ, կարգադրում մի փոքրիկ արկղ պատրաստել հայրենի հողով, ջրով, ծաղիկներով եւ ուղարկել Վենետիկ: Կարգադրությունը շտապ կատարվում է, բայց, ավա~ղ, մինչեւ արկղը տեղ կհասներ, Ալիշանն արդեն կնքած է լինում իր մահկանացուն…

Տխուր, բայց եւ գեղեցիկ պատմություն: Ավելին` խորհրդանշական: Հայոց մեծ նվիրյալները ուժ էին առնում հայրենի հողից ու ջրից, Մասիսից, եւ դա էր նրանց ազգասիրական ոգին սնող ակունքը: Ոչ միայն նրանց, այլեւ աշխարհասփյուռ հայության:

ՀԱՅՈՑ անմահական միրգը

Ծիրանը հայոց անմահական միրգն է, եւ նրա հայրենիքը հենց Հայաստանն է: Այս տեսակետը կիսում են բոլոր նրանք, ովքեր, մեր երկիր գալով աշխարհի տարբեր ծայրերից, ճաշակել են ծիրան և հիացել` ըմբոշխնելով նրա անզուգական համուհոտը:

Հայաստանում ծիրանի ծառ մշակել են  հնագույն ժամանակներից: Պատմական անժխտելի փաստ է` մ.թ.ա. 1-ին դարում հռչակավոր զորավար Ալեքսանդր Մակեդոնացին Հայաստանից ծիրանի ծառ է տեղափոխել Հունաստան եւ անվանել «արմենիկա»: «Արմենիա» անվանումը հիմք ընդունելով` հին հռոմեացիները ծիրանն անվանել են «արմենիակում», արաբները` «թուֆան ալ արմանի», այսինքն` հայկական խնձոր: Արամեացիները, որոնք Միջագետքի հնագույն ժողովուրդներից էին, ծիրանը կոչել են «խազուրա արմենայա», որը նույնպես նշանակում է հայկական խնձոր:

Աքքադացիները, որոնք ապրել են Մակեդոնացուց շատ առաջ (մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակում), ծիրանին տվել են «արմանու» անունը, որը հանդիպում է նաեւ աքքադացիների թագավոր Նարամ-Սուենի սեպագիր արձանագրություններում:

Ուշագրավ փաստ. այսօր էլ բուսաբանական գիտության մեջ շրջանառվում է ծիրանի լատիներեն անվանումը` «պրունուս արմենիակա», որը նշանակում է հայկական սալոր:

Սրանք փաստեր են, որոնք վկայում են, որ, հնագույն ժամանակներից սկսած, աշխարհի  ժողովուրդները ծիրանն ընկալել են որպես հայկական միրգ, Հայաստանը` որպես նրա հայրենիք: Բայց որքան էլ տարբեր լինեն նրան տրված անունները, հայերը հավատարիմ են մնացել «ծիրան» անվանը, որը, ինչպես  ապացուցել են լեզվաբանները, բնիկ հայերեն բառ է, որի ծագման արմատները ձգվում են հազարամյակների խորքը:

ՀԱՅՈՑ մեծ այգեստանը

Վանա լճի շրջակա տարածքը դեռեւս հնագույն ժամանակներում համարվել է հայոց մեծ այգեստան, որի բերքն ու բարիքը ճանաչում են գտել ամենուր, գնահատվել օտարների կողմից: Այգեգործական խոշոր կենտրոններ են եղել Այգեստանը (Վանի թաղամասը), Տոսպը, Ոստանի հովիտը: Հռչակված էին Արտամետի խնձորը, Վանի դեղձն ու ծիրանը, Մոկսի եւ Շատախի ընկույզը, Կարկառի տանձը, Շահբաղիի խաղողը, որից պատրաստված գինին, իրոք, արեւահամ է եղել: Վանի հռչակավոր այգիների մասին գրվել են գեղարվեստական գործեր, հյուսվել են զանազան պատմություններ և գեղեցիկ զրույցներ:

Իհարկե, հայոց մեծ այգեստանը միանգամից չի ստեղծվել, այն իր պատմությունն ունի, որի սկիզբը կարելի է համարել մ.թ.ա. 713 թվականը, երբ Արարատյան թագավորության գահ բարձրացավ Ռուշա 1-ինի որդին` Արա 2-րդը: Թագավորելով շուրջ 30 տարի, նա կարողացավ հմուտ դիվանագիտությամբ տեւական խաղաղություն հաստատել Ասորեստանի հետ եւ հաշտության այդ տարիները ծառայեցնել իր երկրի բարգավաճմանը: Նա ոչ միայն բերդաքաղաքներ կառուցեց` ամրապնդելով թագավորության սահմանները, այլեւ ջրանցքներ, որոնց շնորհիվ անմշակ, խոպան շատ հողատարածքներ դարձան ընդարձակ պտղատու այգիներ:

Թագավորները, որպես կանոն, սեպագիր արձանագրություններ են թողել իրենց հաղթական ճակատամարտերի մասին, բայց ահա Վանա լճի շրջակայքում գտնվել է մի սեպագիր արձանագրություն, որով Արա 2-րդը սերունդներին է փոխանցել ջրանցք կառուցելու իր նպատակադրումը. «Արան` Ռուշայի որդին, ասում է. թող այս ջրանցքը ոռոգիչ լինի քաղաքների համար…»:

Հիշյալ արձանագրության մեջ Արա 2-րդն իրեն անվանում է «Հայկ աստծու ծառա, ժողովրդին նվիրված հովիվ»: Հետագայում պատմաբանները նրան անվանեցին խաղաղության թագավոր: Ցավոք, հետագա ժամանակներում Վանի հայոց մեծ այգեստանը բազմիցս ավերվեց, ճղակոտոր եղավ եւ 1915-ին` Մեծ եղեռնի դժնդակ տարում, հրի մատնվեց թուրք ենիչերիների կողմից: Այդ մասին է անվանի գրող, բնիկ վանեցի Գուրգեն Մահարու գիրքը, որն այդպես էլ վերնագրված է` «Այրվող այգեստաններ»:

ՀԱՅՈՑ գորգի ճակատագիրը

Հայաստանի գորգարվեստը հռչակված է ամբողջ աշխարհում: Այն աչքի է ընկնում բարձր վարպետւթյամբ եւ խորապես ազգային նկարագրով, ինչը հայոց գորգը դարձնում է յուրահատուկ եւ անկրկնելի` հիացմունք պատճառելով օտարներին: Ներկայացնենք մի գորգի պատմություն, որը շատ կողմերով բնորոշում է ընդհանրապես հայոց գորգի ճակատագիրը, նրա աշխարհասփյուռ բնույթը:

Բեռլինի Ֆրիդրիխ-կայզեր թանգարանում պահվում է վիշապ օձի եւ արծվի կռիվը պատկերող մի գորգ, որը գործվել է 13-րդ դարի 50-ական թվականներին, մասնագետների կարծիքով` ներկայիս Տավուշի մարզում: Չափսերն են` 180×150 սմ:

Կարծիք կա, որ գորգի կոմպոզիցիան պատկերում է հայ ժողովրդի եւ մոնղոլ նվաճողների միջեւ մղվող երկարատեւ եւ արյունալի պատերազմը երկու բանակների խորհրդանիշների միջոցով: Գորգին պատկերված արծիվը եղել է դեռեւս հայոց թագավոր Արտաշեսի ժամանակների (մ.թ.ա. 2-րդ դար) Հայաստանի հզորության խորհրդանիշը, վիշապ օձը` մոնղոլ նվաճողների խորհրդանիշը:

Հետաքրքրական է, որ գորգի կոմպոզիցիան հետագայում` 1440թ. վերարտադրվել է Իտալիայի Սիենա քաղաքի հիվանդանոցի որմնանկարում, որի հեղինակն է նկարիչ Դոմինիկո դի Բարտոլոն (Վենեցիանո):

Ինչպե՞ս է հայոց գորգի կոմպոզիցիան նույնությամբ հայտնվել իտալական քաղաքի հիվանդանոցի պատին, ինչպե՞ս է գորգն ընկել Բեռլինի թանգարան` մնում է անհայտ:

ՀԱՅՈՑ գենը

Հայաստանը համաշխարհային քաղաքակրթության հնագույն օրրաններից է, եւ դա պայմանավորված է նաեւ նրանով, որ հայերը  դարձան անտիկ աշխարհի մեծագույն հոգեւոր հարստության ժառանգորդներ` ստեղծագործաբար յուրացնելով այն եւ դարձնելով ազգային մշակույթի անբաժանելի մաս: Այլ խոսքով` նրանք առաջիններից էին, որ լծվեցին համաշխարհային քաղաքակրթության «կառքին» եւ իրենց հերթին առաջ տանելով` ստեղծեցին գլուխգործոցներ:

Ասվածը մասնավորեցնենք թատրոնի օրինակով: Անտիկ աշխարհում մեծ հռչակ էր վայելում հույն նշանավոր դրամատուրգ, փիլիսոփա Եվրիպիդեսը, ինչը չէր կարող իր արձագանքը չգտնել Հայաստանում: Եվ ահա մ.թ.ա. 53-ին, պատմագիր Պլուտարքոսի վկայությամբ, Արտաշատի թատրոնում բեմադրվում է նրա «Բաքոսուհիներ» դրաման: Հենց այդ թվականն էլ համարվում է հայոց թատրոնի սկզբնավորման տարին:

Այդ հեռավոր ժամանակներից անցել է ավելի քան երկու հազարամյակ, եւ հայերն իրենց քաղաքակրթական գենով շարունակում են նախնիների ավանդույթները եւ մնում են Եվրիպիդեսի հետ: Տարբեր տարիների նրանք բեմադրել են մեծ դրամատուրգի «Մեդեա» դրաման, որի գլխավոր հերոսուհու դերում հանդես են եկել հայոց թատրոնի նշանավոր դեմքերը` Սիրանույշ, Արուս Ոսկանյան եւ ուրիշներ: Ավելին` 1895թ. Թիֆլիսում առաջին անգամ հայերեն լույս ընծայվեց Եվրիպիդեսի «Մեդեան»: 1974թ. Երեւանի Սունդուկյանի անվան թատրոնում, Վարդան Աճեմյանի բեմադրությամբ, ներկայացվեց նաեւ նրա «Իֆիգենիան Ավլիսում» դրաման` մեծ ընդունելություն գտնելով հանդիսատեսի շրջանում:

Այսպիսին է հայոց գենը` ետ չմնալ եւ լինել այն բարձունքներում, որոնց հասել է համաշխարհային քաղաքակրթությունը:

Պատրաստեց Ն. ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆԸ