ՀՈՒԶԱԽՌՈՎՔ

Չշլացա խնդուն փառքիդ

Անցյալ ու հին փայլով երբեք. –

Սիրեցի հեզ, անքեն հոգիդ

Եվ երգերըդ մեղմ ու բեկբեկ…

Վ. Տերյան

Քաշաթաղի շրջանը կազմավորվեց 1993 թ. այս օրերին, և 27 տարի անց հանձնում ենք թուրքին… 24 տարի ապրել եմ Քաշաթաղում, դրանից առաջ մասնակցել նույն շրջանի ազատագրմանը, ավելի առաջ՝ Բերդաձորի ինքնապաշտպանությանը, անցել պատերազմի տարբեր վայրերով, սակայն կար հավատ ու նպատակ՝ հասնել հաղթանակի, շենացնել ազատագրված ու վերահայացած մեր երկիրը:

…Ինչպիսի սիրով ու նվիրումով լծվեցինք Քաշաթաղի կայացման գործընթացին։ Հիմնեցինք 50-ից ավելի կրթօջախներ, որոնց շուրջը կայացան բնակավայրերը։ Մեր աշխատասեր ու արարող ժողովուրդը ավերված տարածքներում այգիներ ու բանջարանոցներ հիմնեց։ Վերջին տարիներին հիմնվեցին հարյուրավոր հեկտար այգիներ՝ նռան ու արքայանարնջի, ձիթենու, խաղողի և այլն։ Եվ այս ամենը՝ բերքով առատ, հանձնեցինք թուրքին…

Տարիների ընթացքում շրջանի տարածքում հայտնաբերեցինք բազում պատմամշակութային հուշարձաններ, որոնք վկայում են տարածքի՝ դարեր շարունակ Հայոց ոստան լինելու մասին։ Տարիներ շարունակ աշխատանքի բերումով (սկզբում աշխատում էի շրջանի կրթության, մշակույթի և սպորտի վարչությունում, իսկ 2010 թ. շրջանային «Մերան» պաշտոնաթերթի գլխավոր խմբագիր) եղել եմ Քաշաթաղի շրջանի ամբողջ տարածքում, որն իր մեջ էր առել պատմական Մեծ Հայքի Սյունիք և Արցախ աշխարհների մի շարք գավառներ՝ Քաշաթաղ-Աղահեճք-Խոժոռաբերդ, Կովսական, Քաշունիք, Վայկունիք-Ծար, Բերդաձոր, Հաբանդ և այլն։ Այդ ընթացքում հասցրել եմ լուսանկարահանել ու լուսաբանել տարածքի պատմամշակութային հուշարձանները. մի քանի տասնյակ եկեղեցի ու վանական համալիր, հարյուրավոր խաչքար ու հայկական տապանաքար՝ արձանագիր ու առանց գրության, տասնյակ ամրոցներ ու բերդեր, բնակատեղիներ, դամբարանադաշտեր, կամուրջներ և այլն դարձել են ճանաչելի, լուսաբանվել են իմ կողմից։ Իմ միջոցով նաև հնագետները շատ  աշխատանքներ են կատարել Քաշաթաղի շրջանում: Նշված հուշարձանների մասին ալբոմ ու օրացույցներ եմ հրապարակել, «Մերան», «Հայաստանի Հանրապետություն», «Հայ զինվոր», «Առավոտ», «Ազատ Արցախ», «Եղիցի լույս» և այլ թերթերում հաճախ են տպվել հուշարձանների մասին իմ հեղինակած հոդվածներն ու լուսանկարները։ Չեմ կարող պատկերացնել, որ այսուհետ չենք կարող այցելել Ծիծեռնավանք, Մկնատամի Խաչ, Վարազգոմի եկեղեցի, Քրօնից վանք-ժայռափոր եկեղեցի, Կատոսավանք ու էլի, էլի շատ սրբավայրեր… Բերձորի երկրագիտական թանգարանում մինչև վերջերս այդ հուշարձանների լուսանկարներն էին կախված…

Այսօր, երբ նորից գերության են մատնվում մեր պատմության մասունքները, ես վախ ունեմ, թե այս անգամ թշնամին հաստատ կոչնչացնի դրանք, չնայած ռուսական կողմի խոստումներին, թե՝ պաշտպանելու են մեր մշակութային արժեքները։ Հաստատապես բնակավայրերից հեռու և անտառներում գտնվող մեր եկեղեցիներին ոչ ոք տեր չի կանգնելու…

18-րդ դարակեսից սկսած, երբ հայաթափվել էին Հակարի գետի և նրա վտակների ավազանները, այստեղ բնակություն էին հաստատել հիմնականում քրդերը, եկեղեցիներն օգտագործել էին տնտեսական նպատակներով, որոշ կոթողներ սրբացվել էին նաև նրանց կողմից: Եվ այժմ չգիտենք՝ ովքեր են գալու, և ինչ ճակատագրի կարժանանան մեր սրբատները, հնադարյան և ներկայիս հանգստարանները։

Վերջերս շատերի համար «թանկացել էին» այս հուշարձանները, և շատերն էին ձգտում տեսնել դրանք, կատարել նկարահանումներ, լուսաբանել։ Շատերին եմ օգնել հուշարձանների մոտ հասնելու համար։ Առողջական խնդիրներից ելնելով՝ չկարողացա վերջին անգամ ուղեկցել հուշարձաններ այցելողներին, սակայն հնարավորինս եղել եմ օգտակար։

Հույս ունեմ, որ գոնե որոշ խաչքարեր, որոնք ունեն պատմական արժեք և գտնվում են բաց տարածքում, կտեղափոխվեն ապահով վայր։

…Այսօր՝ նոյեմբերի 26-ին, ծննդյանս օրը, շատ տխուր եմ, ընկճված. արյունով ու տառապանքի գնով ազատագրած, տարիներ շարունակ շենացրած մեր երկիրը վերստին թողնում ենք թուրքին…100 տարի առաջ էլ նույնն էր. թուրքին հանձնեցինք Կարսը…

ԶՈՀՐԱԲ ԸՌՔՈՅԱՆ