ՀԱՅԵՐԸ ՀՆԴԿԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿՈՒՄ

Հայտնի է, որ դարեր շարունակ Հնդկաստանի տարբեր քաղաքներում ապրել-գործել են հայկական գաղութներ, որոնք հիմնականում զբաղվել են առեւտրով: Հայերի մեջ եղել են նաեւ նշանավոր քաղաքական ու մշակութային գործիչներ, զինվորականներ, որոնք, այդ երկրի իսկական, ճշմարիտ հպատակները լինելով, բնականաբար չէին կարող անմասն մնալ բրիտանական գաղութարարների դեմ հնդիկ ժողովրդի մղած ազգային-ազատագրական պայքարին եւ իրենց անուրանալի ավանդը բերել:

18դ. երկրորդ կեսին Հնդկաստանի արեւելքում գտնվող Բենգալ շրջանի ազգային-ազատագրական շարժման ժամանակ Գորգին Խանի անունը շատ հայտնի էր: Նա Բենգալի նավաբ Միր Քասիմի նախարարն էր եւ բանակի գլխավոր հրամանատարը:

Անգլիացի պատմաբան Մարշմանը գրում է, որ Բենգալի նավաբ Միր Քասիմը բրիտանացիների նկատմամբ տարած իր հաղթանակների համար լիովին պարտական էր Սպահանում ծնված խոջա Գրիգոր անունով մի հայի, որն ավելի հայտնի է իր արեւելականացված անվամբ` Գորգին Խան: Նա մինչ այդ Հուգլիում զբաղվում էր հագուստի առեւտրով, բայց երբ նրան վստահում են զինվորականի պաշտոնը, իրեն դրսևորում է որպես հանճարեղ եւ հսկայական ներուժի տեր մարդ: Երեք տարուց էլ քիչ ժամանակում նա ստեղծում է 15 հազարանոց հեծելազոր եւ 25 հազարանոց հետեւակ` խիստ կարգուկանոնով, կազմակերպում հրացանների արտադրություն, որոնք «գերազանցում էին բրիտանական մուշկետներին, հիմնում է հրանոթների ձուլման գործարան, վարժեցնում հրաձիգների ջոկատ, որը մեծ պատիվ կբերեր բրիտանական Արեւելահնդկական ընկերությանը»: Հարկ է նշել, որ բրիտանացիները երկար ժամանակ չէին ցանկանում հավատալ, որ հնդիկներին հաջողվել է հրանոթ ձուլել:

Բացի Գորգին Խանից, Միր Քասիմի բանակում կային 8 բարձրաստիճան հայ զինվորականներ: Նրանցից մեկը` Մարգար Քալանթարը, մինչ այդ ծառայել էր Հոլանդիայում եւ հասել գեներալի աստիճանի: Նրան անվանում էին «Հայ Մարգար»: Պատմաբաններ Ն.Սինհան եւ Ա.Բաներջին իրենց «Հնդկաստանի պատմություն» աշխատության մեջ նշում են, որ նա եղել է հնդկական բանակի հրամանատար: Անձնվեր ու գերազանց ծառայության համար Միր Քասիմը գեներալ Մարգարին շնորհում է իշխանի տիտղոս եւ այլ թանկարժեք նվերների հետ միասին ուղարկում է նրան մի փիղ:

Մեկ այլ հայ զինվորական` Հովհաննես Նազարը, Միր Քասիմի անվտանգության ջոկատի ղեկավարն էր: Ընդհանուր առմամբ` Գորգին Խանի բանակում ծառայում էր մոտ 100 հայ:

Բրիտանացիներին սկսում է լրջորեն անհանգստացնել Միր Քասիմի աճող իշխանությունը, քանի որ նրա գործունեությունն արդեն հարվածի տակ էր դնում բրիտանացիների տարածքային նվաճումների նկրտումները: Արեւելահնդկական ընկերության անդամներից մեկը բողոքում էր, որ Գորգին Խանի պատճառով հայերն իրենց շատ վստահ են զգում Հնդկաստանում. «Խոջա Գրիգորը նավաբ Միր Քասիմի եւ նրա մոտիկների մեծ վստահությունն ու հարգանքն է վայելում, եւ նրա շնորհիվ հայերը անկախ գործունեություն են ծավալում այս երկրում եւ առեւտուր անում, ինչը մեր գործին վնաս է հասցնում»:

Այսպիսով, Միր Քասիմին բրիտանացիները սկսում են վերաբերվել որպես թշնամու: Բենգալի կառավարիչը եւ այլ բրիտանացի բարձրաստիճան պաշտոնյաներ սկսում են ծրագրեր մշակել, թե ինչպես թուլացնեն Միր Քասիմին:

Նրանք համոզում են Աղա Պետրոսին (նա Գորգին Խանի ավագ եղբայրն էր, սակայն համոզմունքներով բրիտանացիների կողմնակիցն էր), որ եղբորը նամակ գրի` դրդելով վերջինիս կամ բանտարկել Միր Քասիմին կամ էլ հեռանալ նրանից եւ իր զորքով միանալ բրիտանական բանակին:

Ըստ հայ պատմաբան Թոմաս Խոջամալյանի` Գորգին Խանը պատասխանում է, որ ինքը իսկական հայ է եւ չի կարող իր տիրոջը դավաճանել, ինքն «ազնվորեն կծառայի նրան եւ միշտ հավատարիմ կմնա»:

Միր Քասիմի լրտեսն իսկույն տիրոջը տեղեկացնում է, որ Գորգին Խանը Աղա Պետրոսից նամակ է ստացել: Նշենք, որ Գորգին Խանը բրիտանացիներին լավ էր վերաբերվում: Նա մի անգամ նույնիսկ հրաժարվում է կատարել անգլիացի գերիներին սպանելու` նավաբի հրամանը:

Միր Քասիմը հավատում է, որ Գորգին Խանը կարող է իրեն խաբել, եւ «24 ժամվա ընթացքում դարի ամենամեծ մարդկանցից մեկն արդեն դիակ էր», գրում է Մարշմանը: Միր Քասիմի մարդկանցից մի խումբ աշխատավարձ պահանջելու պատրվակով մտնում է Գորգին Խանի վրանը եւ սառնասրտորեն սպանում նրան: Ըստ մեկ այլ վարկածի` Գորգին Խանի սպանության կազմակերպիչը Միր Քասիմը չի եղել, այլ բրիտանացիները: Նավաբի վրա այնպես է ազդում իր սիրելի հրամանատարի մահը, որ նա կատաղությունից սպանել է տալիս իր մոտ գտնվող բոլոր բրիտանացի գերիներին: Գորգին Խանը 33 տարեկան էր: Ընդամենը 3 տարվա ընթացքում (1760-1763) իր զինվորական հանճարի շնորհիվ, Միր Քասիմի համար նա կարողանում է գրավել Բենգալ, Բիհար եւ Օրիսսա հսկայական տարածքները:

Հարկ է հիշատակել, որ Մոնգհիրում շատերն են հիշում Գորգին Խանին` անվանելով նրան «գեներալ սահիբ», որն այստեղ զինագործարան է կառուցել: Մուստաֆա Խանը Մոնգհիրում պատրաստված հրացանների մասին գրում է հետեւյալը. «Եվրոպացի ընթերցողը հավանաբար զարմանքով կլսի, որ Մոնգհիրում արտադրված հրացաններն ապացուցեցին, որ ավելի լավն են, քան Ընկերության օգտագործման համար Հնդկաստան ուղարկվածները: Սա եվրոպացի սպաների կարծիքն էր, որոնք համեմատել էին եւ հայտնաբերել, որ վերջինիս կայծքարը Ռաջմահալի ագաթից էր»:

Որոշ ժամանակ անց բրիտանացիներին հաջողվում է պարտության մատնել Միր Քասիմին, որը շուտով հեռանում է քաղաքական ասպարեզից, իսկ նրա բանակում գտնվող հայերն էլ մտնում են Ուդհի նավաբի բանակ` այստեղ էլ իրենց դրսեւորելով որպես քաջարի եւ ազնիվ ռազմիկներ:

Ապստամբության ճնշումից հետո բրիտանացիները սկսում են ճնշել ոչ միայն տեղի բնակչությանը, այլեւ հայերին: Եվ այդ ճնշումն այն աստիճանի էր, որ հայերի մեծ մասը ստիպված լքում է այդ շրջանը:

Հայտնի զինվորական է եղել Հնդկաստանի արեւմտյան Գվալիոր շրջանի իշխանական զորքերի հրամանատար գնդապետ Հակոբը, որը ծառայել է 70 տարի եւ մահացել 95 տարեկան հասակում` 1850թ.: Նա այնքան հարգված եւ սիրված մարդ էր, որ ամբողջ քաղաքը սգում էր նրա մահը, իսկ Գվալիորի ամրոցի հրանոթները նրա պատվին 95 համազարկ են արձակել:

Գնդապետ Հակոբը ծնվել է Դելիում` երեւանցի վաճառականի ընտանիքում: Հակոբը բոլորովին չի ցանկանում շարունակել հոր գործը եւ ընտրում է ավելի հոգեհարազատ ասպարեզ: Նա մի զինվորական ջոկատ է ստեղծում եւ որպես վարձկան ծառայում տարբեր իշխանների մոտ: Երբ 25 տարեկան էր, ջոկատով ծառայության է անցնում գեներալ դը Բուանյիի մոտ, որը Գվալիորի սինդիայի (իշխան) բանակի հրամանատարն էր: Ուջեյնի ճակատամարտում իրեն դրսեւորելով որպես խիզախ եւ հմուտ զինվորական` Հակոբը ստանում է գնդապետի կոչում եւ դառնում 1-ին բրիգադի հրամանատար, որի մեջ մտնում էին 12 հետեւակային ջոկատ, 4 հեծելազորային ջոկատ եւ 150 հրանոթից բաղկացած հրետանային գունդ: Նրա բանակում գործում էր նաեւ հայ մարտիկներից բաղկացած մի ջոկատ, 40 հայ սպա: Գնդապետի երկու որդիները նույնպես կռվում էին նրա հրամանատարության տակ, մեկը մայոր էր, մյուսը` կապիտան: Գնդապետի մահից հետո բանակի շատ հայեր հեռանում են Գվալիորից եւ թողնում զինվորական ծառայությունը:

Բացի 3000 ռուփի ամսական աշխատավարձից, նա եկամուտ էր ստանում իր երեք գյուղերից եւ ժամանակին վճարում իր զինվորների աշխատավարձը, որի համար գնդապետ Հակոբին շատ էին հարգում եւ ծառայում էին անձնվիրաբար: Նրա հարգված լինելու ապացույց է նաեւ այն փաստը, որ Հակոբի թոռներն ու ծոռները ցմահ թոշակ էին ստանում Գվալիորի նահանգային կառավարությունից մինչեւ 1930 թվականները:

19-րդ դարի առաջին կեսին հայտնի էր նաեւ մեկ այլ բարձաստիճան հայ սպա` գնդապետ Մովսես Մանուկը, որ ծառայում էր Հայդերաբադի նիզամի (իշխանի) բանակում:

Հնդկաստանի հայերի մեջ եղել են նաեւ անվանի զինագործներ: Հայտնի զինագործ է եղել Շահ Նազար Խանը (մահացել է 1784թ.): Նա է ձուլել 1761թ. Զամզամա (բառացի` հարվածող, նաեւ` առյուծի մռնչյուն) կոչված հայտնի հրանոթը` Հնդկաստան արշաված աֆղանցի Ահմադ Շահ Դուրրանիի համար: Այն պղնձի եւ բրոնզի համաձուլվածք է: Հրանոթը, ըստ հնդկահայ Մովսես Սեթի, ով գրել է «Հայերը Հնդկաստանում» ստվարածավալ աշխատությունը, 20դ. սկզբին դեռ ցուցադրվում էր Լահորի կենտրոնական թանգարանում: Այն Շահ Նազարի ձուլած ավելի քան 100 հրանոթներից միակն է, որ պահպանվել է: Նրա փողի վրա պարսկերեն գրված է. «Կայսեր հրամանով վեզիր Դուր-ի-Դուրրան Շահ Վալի Խանը պատրաստել է տվել այս հրանոթը` ամրոցներ գրավողը: Գործը` Շահ Նազար Խանի»:

Հայտնի գրող Ռեդյարդ Կիպլինգն այն նկարագրում է իր «Կիմ» պատմվածքում. «Նա, ով տիրում է Զամզամանին` այդ հրաշունչ վիշապին, տիրում է Փենջաբին»…

…Բրիտանացիները հայերին չեն ներում իրենց դեմ զինված պայքարին մասնակցելու համար: Մինչ այդ` 1688թ. Արեւելահնդկական ընկերությունը հայ վաճառականների հետ պայմանագիր էր կնքել` տալով նրանց մեծ արտոնություններ եւ նրանց կարգավիճակը հավասարեցնելով բրիտանացիներին: Սակայն որոշ ժամանակ անց Բրիտանիայի Համայնքների պալատում քննարկվում է Արեւելահնդկական ընկերության տարածքում ապրող հայերի իրավունքների հարցը: Նրանց վարքը բնութագրվում է որպես անշնորհակալ, եւ Համայնքների պալատը զրկում է հայերին տրված բոլոր իրավունքներից ու արտոնություններից: Եվ սկսվում է հայերին Բրիտանական Հնդկաստանից վտարելու քաղաքականությունը…

Մինչդեռ հայ զինվորականների դերակատարությունը միշտ բարձր է գնահատել հնդիկ ժողովուրդը: Արժանահիշատակ է այն փաստը, որ բրիտանացիների դեմ տարած ամեն հաղթանակից հետո հնդկական դրոշի հետ բարձրացվում էր նաեւ հայկական դրոշը:

ՆԱԻՐԱ ՄԿՐՏՉՅԱՆ