ՄԵԿ ԴԱՐ ԱՌԱՋ. ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ
Մի հիշողություն թուրք-հայկական ընդհարումներից
1905 թվի աշնանն էր, թուրք-հայկական ընդհարումների ամենակատաղի ժամանակը։ Ես իմ հայրենիքումն էի՝ Լոռու սարերում։ Մենք մի ժողով արինք ու որոշեցինք, թե՝ լոռեցիներս չենք կռվում մեր հարևան թուրքերի հետ, որովհետև եթե ուժեղ ենք՝ անխղճություն է դա, իսկ եթե թույլ ենք՝ հիմարություն է։ Բարձրացնում ենք սպիտակ դրոշակ և աշխատում ենք սերն ու խաղաղությունը պահել մեր սարերում ու ձորերում։
Բայց շուտով պարզվեց, որ սերն ու խաղաղությունը շատ են խրթին բառեր, և լավ չեն հասկանում ո՛չ հայը, ո՛չ թուրքը։ Մարդիկ գազան էին կտրել, թողնված էին իրենք իրենց, և ոչ միայն հայը թուրքին է ուտում, թուրքը՝ հային, այլև թուրքը՝ թուրքին, հայը՝ հային։ Եղբայրն եղբորը չէր խնայում, ընկերն՝ ընկերին, հարևանը՝ հարևանին, մեծը՝ փոքրին, զորեղը՝ տկարին։ Իհարկե, այս աշխարհքում անկարելի էր կատարյալ սեր ու խաղաղություն պահել։
Եվ ահա մի օր էլ տեղեկություն է գալիս, թե այսինչ տեղը մի քանի մահմեդական են սպանված։ Կենդանի մնացածները փախել են X կայարանը։
Մի խումբ ձիավորներով շտապում ենք X կայարանը։ Կայարանը գրեթե դատարկ է։ Գնացքների երթևեկությունը դադարած է, ծառայողներն ու առևտրականները ցրված։ Լոռու ձորերի երկարությամբ ոռնալով փչում է նոյեմբերի ցուրտ քամին։ Կայարանի առջև, ճանապարհի մեջտեղը կանգնած է մի մենակ մարդ։
– Փախածներից մինն է,- բացատրում են կողքիս ձիավորները։
Դեռ բավական հեռու ենք։ Նա մեզ չի նկատել։ Երեսը հակառակ կողմը կանգնած է օտար, մենակ, դատարկ, ահռելի ձորում, թշնամու հողում։
Մի որոշ տարածության վրա կանգ առանք, իջանք ձիերից։ Ես դիմեցի դեպի նրան։ Շտապում եմ մի րոպե առաջ ուրախացնել նրան, թե ապահով է ու գտնվում է իր եղբայրների մեջ, ուզում եմ մի րոպե առաջ վայելել այդ վայրկյանի գերազանց հաճույքը։ Մեր ձիաներից մինը խրխնջաց։ Նա ետ նայեց, տեսավ զինված մարդկանց բազմությունը, տեսավ ինձ, որ գնում եմ ուղիղ իրեն վրա ու սարսափահար տեղիցը թռավ… Թռավ, բայց ուր գնա… Մտավ կայարանի դռան տակն ու կուչ եկավ։ Ես վազեցի։
– Մի՛ վախիր, մի՛ վախիր…
Բայց նա արդեն բառաչում էր՝ սարսափով լիքն աչքերը հառած երեսիս։
– Մի՛ վախիր… ինչո՞ւ ես վախենում… ամոթ չի՞…
Բայց նա իմ բառերը չէր էլ լսում, բառաչում էր ավելի զարհուրելի, և երբ իրեն հասա, անխուսափելի օրհասը տեսնելով առաջին, մի վայրկյան ուզեց մի բանով պաշտպանվել և, ասես թե հանկարծ հիշելով, ձեռքը տարածեց դեպի ջինջ կապույտ երկինքը ու սպառնալի աղաղակեց.
– Ալլա՛հ…
– Ալլահը կա, հապա՜… Քանի որ նա կա՝ ընչի՞ց ես վախենում. վե՛ր կաց։
Ձեռքը բռնեցի, նա վեր կացավ։ Ինձ թվաց, թե դեռ լավ չէր հավատում, և կարծես ստուգելու համար մին էլ ցույց տվեց երկինքը։
– Ալլահ վար… (Աստված կա)։
– Մի՛ վախիր, արի՛, ինձ հետ արի։
Նա սառած, դողալով գալիս էր իմ կողքին։ Հանկարծ փղձկաց ու սկսեց լաց լինել։
– Ինչո՞ւ ես լաց լինում, ումի՞ց ես վախենում… Դու մեր ղոնաղն ես… մեր ախպերն ես…
– Ախր չէ՞ որ ալլահ կա էնտեղ…
– Կա, կա. մի՛ վախենար…
Ես նկատեցի, թե ինչպես ավելի սկսեց նա դողալ, երբ, մոտեցանք մեր ձիավորներին։ Երբ հասանք՝ նրանց էլ ցույց տվեց երկինքը։
– Ալլա՛հ…
Մի գյուղացի, որ ճանաչում էր սրան, առաջ եկավ.
– Բարով, Բայրամ,- ասավ ու սկսեց հանդիմանել։
– Այ մարդ, չես ամաչո՞ւմ, լաց ես ըլում։ Փառք աստծու, ազատվել ես, էլ ինչի՞ ես լաց ըլում. ամոթ չի՞։
– Ձեզ ղուրբան, ես էլ ձեր ախպերն եմ…
– Իհարկե, մեր ախպերն ես… Մի՛ վախենար, աղի հետ գնա։
Ես ներս տարա նրան այն սենյակը, որ պատրաստել էին ինձ համար, ասի, որ ոչ ոք ներս չմտնի, առանձին խոսելիք ունեմ հետը։
Տաք սենյակում վառարանի մեջ ճարճատում էր թեժ կրակը։
– Նստի՛, Բայրամ։
Նա նստեց կրակի դեմը՝ թախտի վրա։ Ես նկատեցի, թե ինչքան էր ուժասպառ եղած։ Ուզեցի հաց բերել տամ ուտի, արգելք եղավ։
– Երկու օր է հաց չեմ կերել, բայց իշտահ չունեմ իսկի. շատ եմ բեզարած… քունս է շատ տանում…
Եվ ընդարմացած թեքվում էր դեպի մութաքեն։
– Մարդը չի կարող իմանալ, թե ինչ կա իր առջևը պահված,- սկսեց խոսել ասես ինքն իր հետ։ – Պարսկաստանի խորքից վեր կացա եկա աշխատանք անեմ, տանեմ քյուլփաթ պահեմ-էս պատահեց…
– Հանգստացի՛, Բայրամ, հանգստացի՛…
– Ամեն բան սուտ է, մենակ ալլահն է ճշմարիտ…
– Ճշմարիտ ես ասում։
– Ամենքս ալլահով մին ենք։
– Մին ենք,- կրկնեցի ես։
– Նա է քեզ ղրկել,- մրմնջաց վերջին անգամ։
Ես լռեցի։
Նա քնեց։ Ես նայում էի նրան, և ինձ թվում էր, թե նա հանգստանում էր ալլահի հովանավորության տակ, որ ասես թե նայում էր վերևի ջինջ կապույտից, իսկ ես նրանից պահապան էի կարգված, որ ոչ ոք չխանգարի Բայրամի հանգիստը։ Ես այն րոպեին զգում էի իմ պաշտոնի ամբողջ վեհությունը, և ոչ ոք, ոչ ոք չէր կարող խանգարել նրա հանգիստը։
1915 թ. ծոցատետրից
Վանի նահանջի ժամանակ, երբ բոլոր ժողովուրդը գնաց – պառավները մնացին իրենց դռներին նստած։
Վանեցիներից շատերը իրենց տները կրակում են – էնպես հեռանում. ոմանք էլ բանալիները տալիս են կամավորներին – թե դուք կրակեցեք մեր գնալուց հետո։
Մշի դաշտից նահանջելիս Անդրանիկի կամավոր տաճկահայերը անցնում են Արճեշ և գյուղերն ՝ իրենց տները տեսնելու – գնում են իրենց ընտանիքները տեսնում ՝ բոլորը մորթոտած թափած։ Իրենք էլ հրացանները դնում են գոգներն ու իրենց կտուրներին նստում։ Թե դուք գնացեք, մենք պետք է մնանք, էլ չենք գալու։ Պետք է սպասենք , մինչև քուրդը ու թուրքը գան – մենք նրանց սպանենք – նրանք մեզ – վերջանա։ Ու մնում են կտերները նստած…
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԸ
Հայոց լեռներ սև-սև ամպեր
Կուտակվել են, փաթաթվել,
Հայոց լեռներ սեգ-սեգ խմբեր,
Գոռ գնդեր են ողջ պատել։
– Ո՞վ է կանգնած լեռների հետ
Էն հզորը անսասան.
Ծածանում է գլխին վետ-վետ
Իր դրոշը սրրբազան։
– Էն Սասունցի Դավիթն է հին,
Մըսրա շըղթան խորտակել,
Թուր-Կայծակին իրեն ձեռին՝
Լույս աշխարհ է դուրս եկել։
Հայոց մթին լեռների հետ
Նա է կանգնած անսասան,
Ծածանում է գլխին վետ-վետ
Հայ դրոշը սրբազան։
Էլ ո՞ր հավքը կանցնի թևով
Էն լեռների մութ շարքից,
Ո՞ր թշնամին կանցնի կենդան
Դավթի զորքից ու զարկից։
Հայոց լեռներ սև-սև ամպեր
Կուտակվել են, փաթաթվել,
Հայոց լեռներ սեգ-սեգ խմբեր,
Գոռ գնդեր են ողջ պատել։
19 փետրվարի 1920թ.
Խորագիր՝ #07 (1378) 24.02.2021 - 02.03.2021, Հոգևոր-մշակութային
