ԱՆԱՎԱՐՏ ԳԻՐՔ

Այսօր ցեղասպանության մասին հուշերով, պատմություններով, գրքերով այլեւս աշխարհի եւ ոչ մի հայի չես զարմացնի։ Այլեւս ոչ մի հայի չես զարմացնի եղեռնագործության նկարագրություններով, որքան էլ դրանք ահասարսուռ ու անմարդկային լինեն։ Այդ ցավն ու տառապանքը, հոգեւոր այդ վերքերը դեռ երկար մխալու են ամեն հայի սրտում… Ցեղասպանության հիշողությունը մենք կրում ենք մեր հոգում այս էլ քանի սերունդ եւ դեռ կրելու ենք, քանի դեռ աշխարհը անգիտակ կմնա մեր ցավին, քանի դեռ ցեղասպանը չի մեղանչի, չի ապաշխարի…

Իսկապես այսօր ոչ մի հայի չես զարմացնի այլեւս կորցրած հայրենիքի մասին մորմոքներով, մի ժողովրդի հոգեցունց տառապանքների, մաքառումների, մարդկային բեկված ճակատագրերի ճշմարտացի ու վավերական ո՛չ հուշերով, ո՛չ վերհուշերով… Այսօր, երբ մոտենում է հայոց մեծ ցեղասպանության 100-ամյակը, եւ երբ թվում է, թե այլեւս մեր հոգում արցունքի կաթիլ չի մնացել, որ վաղուց թրթռացել է մեր զգայարանի ամենանուրբ լարը, որ ասվել են արդեն բոլոր այն ճշմարտությունները, որոնք պետք է բարձրաձայնվեին, որ վաղուց, շատ վաղուց մենք ճանաչում ենք ոճրագործին, եւ աչքներս փակ կարող ենք մեր մատը դնել մեր մարմնի բոլոր վերքերին… Այսպես է հարկավ, սակայն…

Սեղանիս գիրքը, սակայն, մարդկության նկատմամբ կատարված ոճրագործության, մահվան ու տառապանքի մի նոր հովիտ է բացում ի տես մարդկության, մի հին վերք, որի տեղը թերեւս շատերս չգիտեինք, մի նոր էջ, որ քչերին, շատ քչերին է ավաղ ծանոթ… Թե չէ՝ նույնն է մորմոքը, նույնն է ցավը, նույնն է ոճրագործը եւ նույնն են ոճրագործության մեթոդները, ձեռագիրը, դրդապատճառները, մղումները… Մեզ խորապես ծանոթ է մեր ժողովրդի արեւմտահայ հատվածի անլուր տառապանքն ու զրկանքը. գիրքը մեր առջեւ բացում է արեւելահայերի, ավելի որոշակի՝ իրանահայերի ողբերգությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմին հաջորդած տարիներին։ Եվ որքան ճշմարտացի է նկատել գրքի խմբագիրներից մեկը. «Եթե թուրքերը, Արեւմտյան Հայաստանում հայերի ջարդն ու բռնագաղթը 1915-18թթ. ավարտված համարելով, չհարձակվեին իրանահայության վրա՝ նրանց նույնպես բնաջնջելու նպատակով, գուցեեւ շարունակվեր հայերի խաղաղ կյանքը, ու նրանք չենթարկվեին այն ահավոր տանջանքներին ու բարբարոսական սպանություններին, որին արժանացան՝ տալով բազմաթիվ զոհեր ու կորուստներ, արեւմտահայերի նման չտեղահանվեին ու չսփռվեին աշխարհի լայնքով ու երկայնքով»։

Թուրքերը Արեւմտյան Հայաստանի եւ Կիլիկիայի հազարավոր հայկական բնակավայրերի պես ավերակ դարձրին ու ամայացրին նաեւ Խոյի, Սալմաստի, Մակուի շրջանների տասնյակ բնակավայրեր եւ երբեմնի դրախտավայրը վերածեցին դժոխքի։ Իրանահայերի սպանդը, որոնք թուրքահպատակ չէին, եւ դուրս էին թուրքական իշխանության տարածքներից, նրանց մոլեռանդ ոչնչացումը գալիս է մեկ անգամ եւս փաստելու թուրքական իշխանությունների հրեշավոր նպատակը՝ բնաջնջել, աշխարհի երեսից վերացնել մի ժողովուրդ՝ անկախ նրա գտնվելու վայրից… Եվ փաստորեն հենց այնպես ասված կամ պատկերավոր խոսք չէ «մեկ հայ թողնել, այն էլ՝ թանգարանում» այնքան ասված ու կրկնված արտահայտությունը, այլ խորին ճշմարտություն, թուրքական պետական քաղաքականության հստակորեն մշակված ու իրագործված եղերական ծրագիր։

«Վերապրածը» («Վերապրած խոյեցի Արուսյակը»), որն իր բնույթով ե՛ւ հուշապատում է, ե՛ւ ինքնակենսագրական, գեղարվեստավավերական մի գիրք, հիմնականում նման լինելով հայոց մեծ եղեռնի թեման արծարծող գրականությանը, հուշագրությանը, որոնցում հիմնականում վերարտադրվում են թուրքական գազանությունները, անասնական բնազդները, մարդ սպանելու նրանց ցնծագին հրճվանքը, այնուամենայնիվ մի էական տարբերությամբ է առանձնանում. այն ավելի շատ մահվանը հակադրվելու, ապրելու, դիմակայելու եւ շարունակելու` հայ մարդու բնական տենչի ու անկասելի ձգտման մասին է, վերապրելո՛ւ։ Եվ որքան ճշմարիտ է իր գրքի առաջաբանում գրել հեղինակը՝ ցեղասպանությունը վերապրածի ժառանգորդը՝ Ռոզմարի Հարությունյան Քոհենը. «Այս գիրքը գրելով ես մեր հին վերքերը թարմացնելու նպատակ չեմ հետապնդում, այլ ընդամենը մարդկությանը հիշեցնելու. «Եթե մարդիկ չարիքի, արհավիրքի դեմը չեն առնում, ուրեմն ճանապարհ են հարթում նրա համար»։ Ռոզմարիի հուշապատումի հերոսները պայքարել են չարիքի դեմ, եւ այդ հերոսներից մեկն էլ հեղինակի պապն է` Եփրեմը, որ իր ընկերների եւ համաերկրացիների հետ ինքնապաշտպանություն է կազմակերպել, կռվել է եւ զոհվել։ Գիրքը հուշագրություն-հուշապատում լինելով հանդերձ` ճշմարտացի փաստերով է ընթերցողին ներկայացնում իրանահայության դիմադրությունը, ինչպես նաեւ Զորավար Անդրանիկի եւ մյուս հայտնի ֆիդայապետերի՝ Քեռու, Կարոյի ազգափրկիչ գործունեությունը։ Եվ ամենեւին էլ պատահական չէ, երբ հեղինակը նկարագրելով իր տատի՝ «Խոյ քաղաքի ամենաերջանիկ հարսի» գեղեցիկ ու հարմարավետ կյանքն ու ազնվական նիստ ու կացը, հանկարծ, ասես իմիջիայլոց, նույնիսկ թվում է՝ անտեղի, միջամտում է. «Հացի պահարանի տակ գաղտնի մի դարակ կար, որտեղ ամուսինս՝ Եփրեմն ու սկեսրայրս իրենց զենքերն ու փամփուշտներն էին պահում. հետո դարակը ծածկում էին տախտակներով ու վրան հաց շարում»։

Խոյեցիները պայքարելու համար զենք էին պահեստավորում եւ միաժամանակ Սուրբ Սարգիս եկեղեցում մոմեր վառում, որովհետեւ հավատում էին իրենց փրկությանը, իրենց ուժին, քանի որ համոզված էին նաեւ, որ իրենց հողում, իրենց հին եկեղեցու կամարների տակ է ամփոփված հայրենյաց ու հավատի պաշտպան սուրբ նահատակ Վարդան Մամիկոնյանի աճյունը։ Եվ խոյեցիներն ու շրջակա գյուղերի բնակիչները՝ զգալով վերահաս աղետը, իրենց փրկությունը տեսնում են ոչ միայն փախչելու, փրկվելու, այլեւ մնալու եւ դիմադրելու, պայքարի ճանապարհ գտնելու մեջ։ Եվ նրանք աստվածացնում են զենքը, ուժը։

Անմոռաց, գրքի ամենագեղեցիկ եւ հուզիչ դրվագներից մեկը, անշուշտ, Զորավար Անդրանիկի հանդիպումն է տեղի բնակչության հետ։ Գրքի հերոսներից մեկը՝ Բանավշեն՝ հացթուխը, պատմելով այդ հանդիպման մասին, Զորավար Անդրանիկի երեւալը նմանեցնում է ասես Քրիստոսի հայտնությանը ժողովրդին. «Անդրանիկը զինվորական համազգեստով էր եւ նստել էր բարձր ձիու վրա, որ բոլորն իրեն տեսնեն։ Երբ ժողովուրդը անհանգստացավ նրա կյանքի համար, Անդրանիկը ասաց, որ իրեն վտանգ չի սպառնում, քանի որ Աստված է իրեն պաշտպանում։ Եվ ասելուն պես Անդրանիկը բացեց իր վերնազգեստը, եւ բոլորս տեսանք նրա կրծքի մեջտեղում ի ծնե դաջված խաչի նշանը։ Մսե խաչ էր, ուղիղ կրծքի մեջտեղում. ես իմ աչքերով տեսա»։

Բարեբախտաբար, գրքի հեղինակը՝ Ռոզմարի Հարությունյանը, կարողացել է նաեւ հետամուտ լինել իր հերոսների հետագա կյանքին։ Հավելվածից տեղեկանում ենք, որ թուրքի յաթաղանից մի կերպ փրկված Բանավշեն հետագայում իր հարսին՝ Նազան Ստեփանյանին խնդրում է, որ իր թոռան անունը, ի պատիվ Զորավար Անդրանիկի, Անդրանիկ դնի, քանի որ երբեք չի կարողացել մոռանալ այն օրը, երբ Զորավարը իր կուրծքը բացել եւ ժողովրդին ցույց է տվել մաշկին դաջված մսե խաչը։

«Վերապրածը» գիրքը, որ հեղինակը նախ անգլերենով է հրատարակել, ապա թարգմանել պարսկերեն եւ հրատարակել Իրանում, նվիրված է երկու անմոռաց անձանց՝ եղեռնը վերապրած իր տատին՝ Արուսյակ Հայրապետյանին (Միհրանյան) եւ ազգությամբ պարսիկ բժիշկ, Հեքիմ Էֆթեխարիին։ Վերջինս օրհասական ժամանակներում, վտանգի ենթարկելով իր եւ իր ընտանիքի ու գերդաստանի կյանքը, կարողացել է պատսպարել եւ փրկել ոչ միայն Ռոզմարի Հարությունյանի տատին՝ Արուսյակին, որի շուրթերով է պատմվում հուշագրությունը, այլեւ տասնյակ այլ հայ ընտանիքների։ Բարեբախտաբար, բժիշկ Էֆթեխարին միակ մահմեդականը չի եղել, որ պաշտպանել եւ փրկել է հայերի կյանքը։ Նրանք շատ են եղել՝ Դաբիր-Նեզամը, Էզզաթ Խանումը, Հաջի Էսլամը, բանվոր Մոխթարը, Մակվեցի Խանը եւ ուրիշներ…

«Վերապրածը» հուշարձան է Իրանի Սալմաստ, Ուրմիա, Մարանդ, Մակու, Մեհաբադ, Մարաղա, Միանդուաբ, Ղարաբաղի գյուղերի եւ Խոյի շրջակա՝ Սեյրավար, Վառ, Մեհանզադա, Կոտոր եւ մյուս գյուղերի հայ անմեղ զոհերի հիշատակին։

Սա գիրք է բարու ու սիրո մասին եւ նաեւ այն մեծ սրտի մասին, որ բաբախում է աշխարհի բոլոր հայերի սրտում, ասել է թե՝ նաեւ հեղինակի՝ տիկին Ռոզմարիի. «Ես ոչ մի ժողովրդի ու պետության հանդեպ արգահատանքի զգացում չունեմ եւ անմեղ զոհերի կրած դառը չարչարանքի մասին պատմելով՝ քայլ եմ անում կանխելու, աշխարհից արմատախիլ անելու դժբախտությունները։ Եվ փափագում եմ այն օրվա մասին, երբ իրականություն կդառնան փոխըմբռնումն ու համերաշխությունը բոլոր ժողովուրդների հոգում եւ պետություններում… Ապրում եմ այն օրվա սպասելիքով, երբ եղեռնագործ թուրքերը մեզ կասեն. «Ցավում ենք մեր նախնյաց` ձեզ պատճառած տառապանքի ու տանջանքների համար։ Եկեք այսօր ձեռք ձեռքի տանք ու լավագույն ապագա կերտենք հանուր մարդկության համար։ Խորապես համոզված եմ, որ այդ օրը, միմիայն այդ օրը խաղաղություն կգտնի մեծ հորս հոգին, որի արյունով ներկվեցին Խոյ քաղաքի սալահատակները եւ մեծ մորս՝ Արուսյակի հոգին, որի աճյունը հանգչում է Թեհրանի հայոց գերեզմանատանը»։

Ահա այս տողերով է հեղինակն ավարտում հուշագրությունների իր գիրքը, ասել է թե՝ մարդկության նկատմամբ լավագույն հավատով։

Կիրականանա՞ արդյոք Ռոզմարի Հարությունյանի երազանքը. ցավոք ոչ ոք չի կարող պատասխանել այս հարցին։ Ուստիեւ այս գիրքը, ինչպես ճշմարտացիորեն նշել է հեղինակն ինքը, ավարտ չունի…

Գ.ԱՍԱՏՐՅԱՆ
մայոր