ԻՄ ԱՆԿԱԽՈՒԹՅՈՒՆԸ

Անկախության դժվարին ճանապարհը, որ սկսվել էր 91¬ից շատ տարիներ առաջ, յուրաքանչյուր հայ անցավ յուրովի։ Իմ անկախությունն սկսվեց 88¬ին, երբ ընդամենը 13 տարեկան էի։ Հայրս թույլ չէր տալիս, որ իր հետ Օպերայի հրապարակ գնամ, ասում էր՝ քո գործը սովորելն է։ Եթե ուզում ես օգտակար լինել համազգային պայքարին, զինվի՛ր գիտելիքներով, լավ մասնագետ դարձի՛ր, դու Օպերայի հրապարակում անելիք չունես։ Նույնն ասում էին ուսուցիչները, սակայն մենք համադասարանցիներով փախչում էինք դպրոցից ու գնում միտինգի։ Անկախության ճանապարհի իմ առաջին լուրջ փորձությունն Օպերայի հրապարակում էր։ Հայտնի մտավորականներից մեկը ¥հիմա չեմ հիշում՝ ո՞վ էր¤ ներշնչված խոսում էր ամբիոնից, հանկարծ խորհրդային բանակի զրահամեքենաները հռնդյունով մտան փողոց, շղթայեցին հրապարակն ու օղակի մեջ առան միտինգավորներին։ Քիչ անց օդում հայտնվեցին ուղղաթիռները։ Միտինգավորների զանգվածը մի քանի վայրկյան երերաց, ալիք տվեց։ Ոչ ոք տեղից չշարժվի՝ վստահ ու տիրական կարգադրեցին ամբիոնից։ Իսկ կողքս կանգնած ոստիկանը տագնապով ասաց. «Ցանկացած սադրանքի կպատասխանեն կրակոցով, հարյուրավոր մարդիկ կզոհվեն»։ Առաջին անգամ ես նայեցի մահվան աչքերին, առաջին անգամ մահվան սարսափը մարտահրավեր նետեց իմ տղամարդկային արժանապատվությանը։ Ու ես հաղթեցի։ Սիրտս թպրտում էր կրծքավանդակիս մեջ, քրտինքն առվի նման հոսում էր ճակատիցս, բայց ոտքերս գամվել էին հողին ու չէին շարժվում։ Եթե մի ամբողջ բանակային շարասյուն գար վրաս, ես այդպես կմնայի տեղում ու չէի փախչի։

Հաջորդ փորձությունը երկրաշարժի ժամանակ էր։ Մայրս Սպիտակից է ու այդ օրերին փոքր եղբորս ուղարկել էր Նալբանդ՝ մորաքրոջս տուն։ Բոթը լսելուն պես՝ դպրոցից վազքով տուն հասա ու այն, ինչ տեսա, անհնար է բառերով նկարագրել. մայրս ցավից ու անզորությունից պատեպատ էր խփում իրեն, իսկ հայրս փորձում էր հեռախոսով կապվել ծանոթ¬բարեկամի հետ, որ մի լուր իմանա։ Մինչ երեկո Սպիտակ հասնելու հորս բոլոր փորձերն ապարդյուն անցան. ճանապարհները փակ էին։ Ես չէի կարող տեսնել ծնողներիս տառապանքը, հասկանում էի, որ եթե մի լուր չստանան, կգժվեն։ Փախա տնից ու բռնեցի Սպիտակի ճանապարհը։ Եթե չհաջողվեր մեքենա նստել, ես ոտքով կգնայի, բայց մի լուր կբերեի ծնողներիս։ Կեսգիշերն անց գյուղում էի։ Գյուղ չկար, ամենուր փլատակներ էին։ Պարզվեց, որ եղբայրս խնդրել էր իրեն էլ մանկապարտեզ տանել զարմիկների հետ, նա ու մորաքրոջս աղջիկները մանկապարտեզում փրկվել են, իսկ մորաքույրս, իր ամուսինն ու տատս մնացել են փլատակների տակ։ Լուսադեմին եղբորս ու զարմուհիներիս հետ տուն հասա։ Այդ օրվանից մեր երկսենյականոց բնակարանը դարձավ նաեւ մանկահասակ զարմուհիներիս տունը։ Ծնողներս հարազատի պես խնամեցին նրանց, բարձրագույն կրթության տվեցին ու, ինչպես կարգն է, հարսանիքով, օժիտով ամուսնացրին։

92-ին հայրս գնաց Նոյեմբերյան՝ պաշտպանելու իր ծննդավայրը, տանը մնացինք մայրս, ես ու կրտսեր եղբայրս։ Նոյեմբերյանից սահմռկեցուցիչ լուրեր էին հասնում մեզ. մեկ լսում էինք, թե ինչպես էին ադրբեջանցիները սպանել խաղաղ բանակցությունների գնացած ոստիկաններին, մեկ պատմում էին գերեվարված ազատամարտիկների անօրինակ խոշտանգումների մասին, կամ՝ թե ինչպես գիշերով գյուղ մտած ադրբեջանցիները բառացիորեն մորթում էին ծայրամասային տների բնակիչներին։ Ես կարոտել էի հորս, ուզում էի նրա կողքին լինել, ուզում էի տեսնել գյուղաբնակ հարազատներիս, բայց մայրս թույլ չէր տալիս գյուղ գնալ, քանի որ Կիրանցի հատվածում մեկ անգամ չէ, որ թշնամին գնդակոծել էր հայկական մեքենաների շարասյունը։ Մի օր էլ լուր ստացանք, որ պապս մահացել է։ Արդեն ոչ մի ուժ ինձ չէր կարող պահել Երեւանում։ Ես պարտավոր էի վերջին հրաժեշտը տալ պապիս։ Ավտոբուսն անցնում էր ծանոթ ճանապարհներով, ու ես մտաբերում էի երջանիկ օրերը, երբ ամառային արձակուրդին պապիս թոռներն իրար հերթ չտալով՝ լցվում էին գյուղ, ու մեր երկհարկանի առանձնատունը հազիվ էր տեղավորում բոլորին։ Տատս հանում էր խնամքով իրար վրա դարսած բրդյա ներքնակները, շարում էր հատակին՝ կողք կողքի. տղաները հատակին էին քնում՝ մահճակալները զիջելով աղջիկներին։ Ու ամեն ինչից՝ անկողնուց, մառանից, տատիս գոգնոցից նույն հոտն էր գալիս՝ անուշ, մրգաբույր, քաղցր մանկության հոտը։ Հիշում էի, թե ինչպես էինք գնում անտառ մոշ հավաքելու, ինչպես էինք կռվում մեզ «քաղքցի» ասող տղաների հետ, ինչպես էինք հնդկական կինոներ դիտում ակումբում ու էդ ազդեցության տակ սիրային նամակներ գրում գյուղի աղջիկներին։

Կիրանցն անցանք առանց պատահարի, իսկ երբ հասանք Ոսկեպար, ես ցնցվեցի տեսածիցս. գյուղի փոխարեն իսկական ավերակ էր՝ քանդված, անդուռ ու անլուսամուտ տներով, այրված¬մոխրացած այգիներով։ Իսկ երբ ավտոբուսը սկսեց զառիթափով իջնել գյուղ, ու երեւացին տների կարմիր տանիքները, սիրտս ճմլվեց ցավից։ Իմ նախկին ուրախ, զրնգուն, հեքիաթային գյուղը չկար։ Ամենուր չարագուշակ լռություն էր, որ մերթընդմերթ ընդհատվում էր հեռվից լսվող կրակահերթերով։ Երբ իջավ երեկոն, դուրս եկա պատշգամբ՝ նայելու գյուղի համայնապատկերին, տեսնելու համատարած մթության մեջ կայծկլտացող լույսերը։ Սակայն ամեն ինչ թաղված էր խավարում. վախենում էին, որ ադրբեջանցիները նշան կբռնեն լույսերին։ Նույնիսկ անտառի ձայներն էին լռել, միայն գետի խշշոցն էր լսելի ու մոշահավի տխուր կանչը։ Պապիս հուղարկավորեցինք գիշերով, քանի որ գերեզմանոցի ճանապարհը նրանց տեսադաշտում էր, իսկ ադրբեջանցին ոչ մի սրբություն չունի եւ ամիսներ առաջ կրակ էր բացել թաղման թափորի վրա։ Հայրս մնաց Նոյեմբերյանում, իսկ ես վերադարձա Երեւան՝ ինձ հետ բերելով ազատամարտիկ հորս պատգամը՝ թե տան տղամարդն այսուհետեւ ես եմ ու պարտավոր եմ հոգալ մորս, եղբորս ու որբացած զարմուհիներիս հոգսերը։ Ես ինչ գործ ասես չէի անում, որ մի քանի կոպեկ վաստակեմ, որ իմ ընտանիքը ձմռան սառնամանիքին վառարան վառելու եւ մի ափսե տաք ճաշ ուտելու հնարավորություն ունենա։

…94¬ին ինձ զորակոչեցին բանակ։ Այն ժամանակ բանակի քեֆեր չէին լինում։ Նախ՝ հնարավորություն չկար, հետո էլ՝ ով քեֆ անելու սիրտ կունենար, երբ սահմաններին ընդհարումները չէին դադարում։ Կարծում եմ՝ ճիշտ է այսօրվա զինվորին պատմել, թե ինչ պայմաններում են ծառայել ազգային բանակի առաջին զինվորները, բայց չեն փախել, կանգնել են առաջին գծում ու փակել են թշնամու ճանապարհը։ Այսօրվա կուշտ, հագնված, տաք զորանոցներում ապրող, ժամանակակից կահավորված բաղնիքներում լողացող զինվորը պիտի իմանա, որ իրենից առաջ զինվորները սահման են պահել ձմռան ցրտին չտաքացվող զորանոցներում գիշերող, երբեմն ցամաք հացի կարոտ զինվորները։ Զինվորական վերնաշապիկներիս տակ թերթ էին խցկում, որ դիմանանք ցրտին։ Ամիսներով օճառի երես չէինք տեսնում, բայց դիմանում էինք։ Դիմանում էինք, որ պահենք սահմանը, որ պահենք անկախությունը, որ բանակը զորանա, ու այսօրվա զինվորը զերծ լինի մեր բաժին հոգս ու դժվարությունից։ Եղբայրս մեկ տարի առաջ է զորացրվել։ Երբ գնացի նրա երդման արարողությանը մասնակցելու, ապշած մնացի զորամասի բարեկեցիկ տեսքից, պայմաններից, հարմարություններից։

Զորացրվեցի 96-ին։ Ծառայության երկու տարիների ընթացքում, երբ բացակայել էի մայրաքաղաքից, կյանքը որոշ չափով բարելավվել էր, տեղաշարժ կար։ Սկսեցի հորս հետ աշխատել նորաբաց կաթնամթերքի ձեռնարկությունում։ Ձեռնարկությունը հետզհետե մեծացավ, բարձրացավ մեր աշխատավարձը, կյանքը հետզհետե հունի մեջ ընկավ։ Եղբայրս ընդունվեց ԵՊՀ ռադիոֆիզիկայի ֆակուլտետ, զարմուհիներս դարձան լեզվաբանականի ուսանող։ Երբեմն մտածում եմ, որ եթե կյանքն ընթանար իր սովորական հունով, իմ ճանապարհը բոլորովին այլ կլիներ։ Ես դպրոցում լավ էի սովորում։ Բայց դժվար տարիներին հաճախ ստիպված էի լինում օգնել մորս ու բաց թողնել դասերս։ Այդպես էլ փաստաբան դառնալու երազանքս անկատար մնաց։ Մինչ օրս ես հետաքրքրվում եմ իրավաբանությամբ, կարդում եմ օրենքները, հետեւում եմ դատավարություններին։ Շատ եմ ափսոսում, որ փաստաբան չդարձա, միեւնույն ժամանակ, հասկանում եմ, որ անկախության ճանապարհին մեր ժողովրդի բազում մեծ ու փոքր զոհողությունները գումարվելով՝ դարձան ազատ, անկախ հայրենիք ունենալու երաշխիքը։ Ես ոչ մի անձնական բարեկեցություն, ոչ մի շքեղություն չէի փոխի անկախության հետ։ Անպատմելի բերկրանք եմ զգում, երբ տեսնում եմ մեր Եռագույնն աշխարհի երկրների դրոշների կողքին, Եվրախորհրդի շենքի դիմաց կամ մեր նախագահի այցելությունների ժամանակ։

Տղաս արդեն 7 տարեկան է։ Հուսով եմ, որ նա կիրականացնի իմ անկատար երազանքները։ Ցանկանում եմ, որ տղաս ապրի արժանապատիվ ու հպարտ երկրում, ծառայի ուժեղ ու հայրենասեր բանակում։ Ցանկանում եմ, որ նա կարողանա գնահատել իր երկրի անկախությունն ու բոլոր զոհողությունները, որ եղել են անկախության ճանապարհին։ Ցանկանում եմ, որ վաղվա Հայաստանը սիրելի ու հարազատ լինի մեր որդիներին, որ նրանք սիրեն մեր կառուցած երկիրը, նվիրվեն մեր ավանդույթներին ու ազգային նպատակներին։

ԱՎԱԳ ԱՎԱԳՅԱՆ