ԿԱՐՄԻՐ ԵՐԻԶ ԿԱՊՈՒՅՏ ՀԱՏԱԿԻՆ
Միհրանը գյուղի ինքնուս ճարտարապետն էր. ով տուն սարքեր` նրանից խորհուրդ պիտի հարցներ, ով շիրմաքար դներ` Միհրանն էր տաշողը, հուշարձան-հուշաղբյուր կառուցվեր գյուղում, թե շրջանում` հեղինակը Միհրանն էր։ Իսկ իր տունը Միհրանը «քիչ է ասել, թե կառուցեց, ուղղակի հորինեց, ամեն քար, գիծ ու երիզ անցկացրեց իր երեւակայության միջով` թեւավորեց, գունավորեց, սեփական երազի ձեւն ու շնորհը տվեց… Թեթեւ բարձունքի վրա, որ պատվանդանի էր նման, կանգնել էր տունը ու շողում էր պճնամոլ կնոջ նման։ Հղկած, ակոսներով զարդարուն սյուների գլխին քարե վարդափնջեր էին, տան ճակատին` քարե աղավնիներ, որոնց կողքին թառում էին իսկականները, իսկ քարե նռներն ու խաղողի ողկույզները Միհրանը վերցրել էր միջնադարյան եկեղեցիներից։ Ամենազվարճալին, իհարկե, տան կտուրն էր, որ արված էր չինական ձեւով, դրա համար Միհրանը հատուկ բացատրություն չուներ, ասում էր` մտքովս անցավ, արեցի…
Միհրանն իր տունը երկնեց տասը տարում։ Տանիքը պատել էր ուրալյան ու մոնղոլական մարմարի կտորներով, որ բերել էր Ռուսաստանից, որտեղ աշխատում էր շինարարությունում եւ նկատել էր, որ լուսնկա գիշերներին դրանց դեսուդեն թափված կտորտանքը կայծկլտում է բենգալյան կրակների նման։ Այդ բեկորները հավաքեց, լցրեց երկու մեծ արկղի մեջ ու աշնանը բերեց հետը` գնացքից գնացք Քրիստոսի տանջանք քաշելով։
Տան ներսը նույնչափ տպավորիչ էր. հյուրասենյակի հատակը մանրահատակից հավաքած նախշուն գորգ էր` իրենց տան հնամենի գորգի նմանողությամբ, որ հյուսել էր իր նախատատերից մեկը… Ննջարաններից երկուսի հատակը ծաղկած մարգագետին էր, իսկ երրորդինը` անտառի դեղին խաշամով պատված գետին։ Տան շուրջը կիպարիսներ ու սոճիներ էին, իսկ անկյուններից բարձրանում եւ տան քիվերը գրկել էին երփներանգ ծաղիկներով ոլորվող բույսերը։
Տունն իր անսովոր հրապույրով զատվում էր մյուսներից։ Անհնար էր աչք չածել այդ տանը, թեկուզ օրը հազար անգամ այդ կողմերով անցնեիր-դառնայիր։ Միհրանն ասում էր, դա իր պարծանքն է, դա իր հաղթանակն է վշտի ու մահվան հանդեպ, իսկ ավարտման օրը գլուխը մի քիչ տաք, իր տասնամյա աշխատանքի անխոնջ հանդիսականներին` ծեր-թոշակառուներին, հայտարարեց. այս տունը ամենավերին կատարը հաղթահարած ալպինիստի հոգուց պոռթկած հրճվանք է` նրանից ներքեւ տարածվող աշխարհի վրա…
Միհրանը տունն ավարտեց 1987 թվականի գարնանն ու չշտապեց տեղափոխվել այնտեղ։ Կնոջ հետ եկան այն եզրակացության, որ ոչ մի հին իր նոր տուն պետք է չմտնի։ Կահույքը Միհրանը որոշեց սարքել սեփական ձեռքերով, դրա համար անտառից բերեց գերաններ, տախտակ քաշեց ու, արանքները սեպեր դնելով, շարեց իրար վրա` մի լավ չորանալու։ Խոհանոցի իրերը իհարկե կնոջը արտոնեց տանել նոր տուն։ Խոհանոցի վրա Միհրանը շատ եռանդ չէր ծախսել։ «Խոհանոցը ի՞նչ,- ասում էր,- այնտեղ ճաշ է եփվում, թե ի՞նչ կաթսայի մեջ` կարեւոր չէ, ճաշը ի՞նչ ափսեում, ի՞նչ գդալով կուտես` դարձյալ կարեւոր չէ»։ Կնոջ կարծիքն այստեղ կրակնացայտ սրի նման խաչաձեւվում էր Միհրանի կարծիքին, սկսում էր բորբոքուն վեճ, որից հետո կինը երկար չէր դիմանում։ Կարեւորը, պնդում էր Միհրանը հարեւանի կողմն անցնող կնոջ ուղղությամբ, բակն է, նայիր, որ գրավում է մարդուն, ինչպես ֆիլմի առաջին կադրերն են տրամադրում նրան հիմնական բովանդակությանն անցնելուն։
Իսկ այդ տրամադրությունն սկսվում էր դեռ հեռվից, տան տեսքից, ապա սաստկանում էր մոտենալիս, երկու կողմից անտիկ քանդակներով զարդարված ծառուղով անցնելիս։ Այնուհետեւ դուռը` կաղնեփայտե, առյուծի գլխով դրվագված, գլխավերեւում մեծ արեգակ։ Առյուծի երախը բաց չէ, խոհուն դեմքով, գլուխը ցած հակած, ինչ-որ մտածկոտ էակ է։ Միհրանը չուզեց ժանիքները ցուցադրել, որ եկվորները բնազդական ահ չզգան։
Ձմռանը Միհրանը սարքեց կահույքը` ինչպես իր տունը` ինքնագլուխ, երեւակայությամբ, քիչ տարօրինակ ձեւերով։ 88-ի հունվարին վարպետը թափ տվեց գոգնոցի թեփը, մատիտը ցած առավ ականջի հետեւից, ծխախոտ վառեց, նայեց աշխատանքին եւ ասաց երկար ու գոհունակ` այո՛…
Ապա ավելացած փայտերից շինեց օրորոց, չնայած որ երեխաները մեծ էին, դրա կարիքը չկար։
-Ինչի՞ համար է,- հարցրեց կինը։
-Թող մնա տան մի անկյունում, թոռներիս հիշատակ կլինի։
Կինը հպվեց օրորոցին, ապա հենվեց եզրափայտին, կրծքով կախվեց վրան, երեւակայական մանկանը կուրծք տալու պես, մնաց մի րոպեաչափ, ապա շտկվեց ու շշնջաց.
-Շատ լավն է, երնեկ սրա մեջ թեքվողին։
Միհրանը հրճվեց կնոջ խոսքից, մտքով անցկացրեց` գուցե հենց նա է այդ երջանիկ մայրը։ Ապա մտափոխվեց. «Չէ՛, մեծ ենք արդեն, չորսն ունենք, ո՞նց ենք պահելու»։
…88-ին ծայր առած հայ-ադրբեջանական ընդհարումները վերածվեցին պատերազմի, Սումգայիթի հայության ջարդերի արնահոտ շունչը լեռների, քաղաքների վրայով հասավ նաեւ Դաշտային Արցախի այդ անկյունը։
-Պետք է գաղթենք,- վճռեցին գյուղացիք,- մնալը վտանգավոր է։
Ու պատմեցին, թե ինչպես դրացի ազերիները հարձակվում են մենակ պատահող հայերի վրա, թալանում են, ծեծում, եղել են նաեւ սպանության դեպքեր։
-Ինչպե՞ս թե գաղթենք,- ահով ու զարմանքով գյուղամիջի խմբված տղամարդկանց մեջ տնքաց Միհրանը։ -Ես գաղթե՞մ… Ո՞ւր… Իմ տունն այստեղ է…
Գյուղխորհրդի նախագահն ասաց, որ գնան տները, պատրաստվեն, վաղն արշալույսին պահանջված բեռնատարները գալու են, պիտի գաղթեն։ Երեք օր ժամանակ է տրված գյուղը դատարկելու համար։ Բոլորն անխոս, համակերպ ճակատագրին, քայլեցին դեպի տները` մտածելով սոսկ մի բանի մասին. իրենց հատկացված բեռնատար մեքենան ինչպիսի՞ն կլինի, կկարողանա՞ն ամբողջ ունեցածը վերցնել։
-Չէ՛, ես չեմ գաղթի,- ինքն իրեն խոսելով գնաց Միհրանը։ -Ո՞ւր պիտի գաղթեմ, ինչո՞ւ գաղթեմ… Ես կմնամ, կապրեմ իմ տանը…
Միհրանը մտավ տուն. կինը երեխաների հետ եռուզեռի մեջ էր, իրեր էր ջոկջկում, կապոցներ կապում… Կինը ճամպրուկի վրա կռացած սեղմում էր, որ փականը տեղը գցի։
-Մի ձեռք գցիր, օգնի՛ր,- դիմեց ամուսնուն։
-Ուժ չկա,- ասաց Միհրանն ու փլվեց թախտին։
-Ի՞նչ անենք, եղածը եղած է, ա՛յ մարդ, հո չե՞նք կոտորվի, կգնանք Հայաստան, մի անկյուն կտան, կապրենք։ Ես մտածել եմ, հին տնից քիչ բան վերցնենք հետներս, որ նոր կահույքը կարենանք տանել… Ասում են՝ փոքր ավտոներ էլ կան, մեծերն էլ… Նայած ում ինչ կհասնի։ Գյուղխորհրդի նախագահը, որ առաջվանը լիներ, մեզ մեկը կտար, խնամի մարդ էր… Համ էլ, գիտե՞ս՝ ինչ եմ որոշել, Միհրա՛ն… Վերջին գիշերը մեր նոր տանն անցկացնենք… Արշակն ու Էդոն տեղաշորը տարան էնտեղ… Սուրճի-թեյի սեղան կսարքեմ, մի լավ կնստենք մինչեւ ուշ գիշեր… Հը, սրտովդ չի՞ մտածածս…
-Էնպես ես իրար անցել, ոնց որ քեֆի ես պատրաստվում,- ասաց Միհրանը։
-Քեֆի չեմ պատրաստվում, բայց մեռնել էլ չեմ պատրաստվում…
-Չէ՛, ես չեմ գաղթի… Ո՞ւր պիտի գաղթեմ, ինչո՞ւ գաղթեմ… Կմնամ, կապրեմ իմ տանը…
-Թե որ տունն է դարդդ, Միհրա՛ն, Հայաստանում էլ կսարքես…
-Ի՞նչ ես խոսում… Այդպիսին մի անգամ են սարքում։ Երկրորդը չի լինի…
-Կլինի՛,- համառեց կինը։
-Չի՛ լինի,- տնքաց Միհրանը։
Նա գրպաններն էր տնտղում ծխախոտ գտնելու հույսով, ապա մոլորուն հայացքով սկսեց նայել շուրջբոլորը։
-Ի՞նչ եղավ անտերը…
Կինը պատուհանի գլխից վերցրեց տուփը, մեկնեց ամուսնուն։ Միհրանը նույն մոլորուն հայացքով լուցկի փնտրեց։ Կինը գոգնոցի գրպանից հանեց, նրան պարզեց լուցկին։
-Դու որ չկարողանաս շինել, տղաներդ կշինեն։ Դու ինքնուս վարպետ ես, որ այսքանը արել ես, բա տղադ` Արշակը, ուզում է սովորի, ճարտարապետ դառնա, որ դարձավ, քո նմա՞ն տներ կսարքի…
-Դու ինձ չես հասկանա, չէ՛…
Երեկոյան Միհրանի ընտանիքը բարձրացավ նոր տուն, լաքի հոտը ծանր նստած էր ներսում, դուռ-պատուհան բաց արեցին, լույսերը վառեցին բոլոր սենյակներում… Թեյի նստելուց առաջ Միհրանն Արշակին ասաց.
-Արի՛ հետս։
Որդուն առած անխոս մի քանի պտույտ արեց տան բոլորը, ապա ասաց.
-Դու կարո՞ղ ես այսպիսի տուն սարքել։
-Միանգամի՞ց։
-Չէ՛, ժամանակի ընթացքում, սովորելով, վարժվելով…
-Հա՛, երեւի…
-Ես ուզում եմ, որ ճիշտ այս տան նման կառուցես Հայաստանում։ Նայի՛ր պատերին, անկյուններին, զարդանախշերին, սյուներին, ամեն ինչին, լա՛վ նայիր, որ պահես մտքիդ մեջ, չմոռանաս… Գծագրերն ու էսքիզները մեր փաստաթղթերի պայուսակի մեջ են, որ պետք լինի` կնայես…
-Լա՛վ,- ասաց Արշակը,- կփորձեմ։
-Առավոտյան էլ կնայես, արեւի լույսով։
-Նո՞ր եմ նայելու, հա՛յր, տասը տարի աչքիս առաջ է տունը։
-Չէ՛, տասը տարի դու նայել ես ուրիշ աչքով, հիմա պիտի նայես չմոռանալու համար…
-Եղավ, հա՛յր,- ասաց պատանին, որի աչքում այնքան էլ մեծ գրավչություն չուներ տունը, նույնիսկ կարծում էր, թե ավելորդ շատ բաներ կան այնտեղ, այդքան պերճանքներ հարկ չկար լցնելու իրար վրա… Հենց այդպես բառ առ բառ անցյալ տարի իրեն ասել էր Երեւանից եկած լրագրողը։ Ուղղակի կատարված աշխատանքն էր տիտանական։ «Հոգու աշխատանք է,- ասել էր լրագրողը,- բայց սիրողական մակարդակի է»։ «Այս դարը արագ գործողությունների դար է,- հետագա զրույցի ընթացքում ասել էր լրագրողը,- ինչքան պետք է մարդ պարապ լինի, որ մի տասնամյակ զբաղվի այդպիսի տուն կառուցելով… Վրան նախնադարից մինչեւ 20-րդ դարի ոճերը կան, շիլաշփոթ է, չի նայվում… Մանավանդ, չինական այդ անհեթեթ գլխարկը… Իսկական կոմեդիա»։
Երեւանից եկած լրագրողի կարծիքը տիրական էր, առարկություն չվերցնող, եւ դրա ծանրությունից ճնշվում էր գյուղացի տղան, բայց, այնուամենայնիվ, հանդգնեց ասել, որ հայրը պարապ մարդ չէ, նա շատ էլ զբաղված է…
Լրագրողը քմծիծաղեց, ցուցամատով դիպավ տղայի քթին.
-Մի՛ նեղանա, հիանալի տուն է… Ինչ որ ասացի, երեւի պետք չէր…
Լրագրողը երկու օր շրջեց գյուղում, հանդիպեց մարդկանց, նշումներ արեց տետրում, գիշերեց իրենց տանը, հոր հետ թթի օղի խմեց, երգեց Կոմիտաս, լաց եղավ, ապա քրքջաց ու քնեց սեղանին։ Առավոտյան չկար, գնացել էր։ Նրանից մնաց հոր գլուխգործոցի հանդեպ կասկածի ստվերը, որ նստեց Արշակի սրտում ու չհեռացավ։
-Տանիքի մարմարներից մի քանի հատ դրել եմ ճամպրուկների մեջ, նմուշի համար, որ հիշես… Հասցեները գրել եմ, թե որտեղից եմ բերել…
-Հայրի՛կ, ուրիշ տեղերում էլ մարմարներ կան, հենց Հայաստանում… Լրագրողն էր ասում, էն, որ անցյալ տարի եկել էր մեր գյուղ…
-Ասա` էն, որ առանց հրաժեշտի գնաց… Երեւի արարքներից էր ամաչել։ Էն տեսակ բաներ էր խոսում, որ մերդ ականջները փակեց-գնաց։ Երեւի հիշել, ամաչել է։ Մարդ է, էլի… Մարմարներ, հա, ամեն տեղ էլ կան, իհարկե, դե, դրանց առավելությունն այն է, որ կայծկլտում են լույսի տակ… Կարող է՝ քեզ պետք չէ էդ տեսակը… Լրագրողն ասում էր՝ հո գիշերով չես ելնի-նայի, թե տանիքդ ոնց է կայծկլտում։ Ասում էր` գիշերը ուրիշ բանի համար է… Էդտեղ շատ բաց խոսեց, ասացի` ամոթ է, տանը կին-երեխա կա… Երեւի ամաչեց, մարդ է, էլի…
Արշակն ընկճվեց հոր խեղճությունից, չէր ուզում նրան էլ տեսնել լրագրողի տիրապետության տակ, կուզենար, որ հայրը խիստ մի քանի խոսք ասեր նրա հասցեին…
Հետո ներս անցան, նստեցին թեյի, բոլորն անտրամադիր էին, նեղսրտած, նույնիսկ դարձած կատաղի։ Դա վարակի նման գալիս էր դրսից, այնտեղ նյարդային շարժում էր, մարդիկ գժված գնում էին, գալիս, գոռում-հայհոյում։ Շատ լսվում էր լացի ձայն եւ ոչ մի ուրախ հնչյուն։ Երեխաները պառկեցին քնելու նոր մահճակալներին, որոնցից խեժի հոտ էր բուրում։ Միհրանն ու կինը դուրս եկան քլթքլթացող գյուղամեջ։
Մի քանի քայլ տանից հեռանալիս՝ Միհրանը շուռ եկավ, նայեց տանը, կտուրը առկայծում էր թեթեւակի, ասես կայծակներ էին շաղ եկած այնտեղ…
-Տե՛ս, տե՛ս,- ասաց կնոջը,- բա որ լիալուսին լիներ, ոնց կբոցկլտար…
-Օ՛ֆ,- կտրեց կինը,- դու էլ էդ քարերից չես կշտանում…
Պարզվեց` մեքենաներն արդեն եկել են, գաղթն սկսվել է…
Նրանց բաժին ընկած մեքենայի թափքը միջին մեծության էր. տեղավորեցին նոր կահույքը, անկողինը, աման-չամանը, տանը եղած երկու պարկ ալյուրը, կարտոֆիլը, պահածոների արկղը, գրքերով լի երեք ճամպրուկ, որի համար վեճ ծագեց ամուսինների միջեւ։
-Գրքերը,- ասում էր Միհրանը,- կարելի է չտանել, էնտեղ` Հայաստանում, դրանցից լիքն են։
-Ալյուր էլ էնտեղ լիքն է, բա ինչո՞ւ ենք տանում։ Գրքերը թողնողը չեմ, պիտի տանեմ…
-Ձեզ համար եմ ասում, որ անհրաժեշտ իրեր շատ տանեք, հետո ապրանքի պակասություն չզգաք։
-Էնպես ես խոսում, ոնց որ դու մեզ հետ չես…
-Հա, ձեզ հետ չեմ։ Ես մնալու եմ։
-Ո՞նց թե,- ապշեց կինը,- ո՞նց թե՝ մնում ես։ Հրեն թշնամու զինվորները գյուղի տակին են, առավոտը լցվելու են գյուղ։
-Լցվելու են` լցվեն: Կմնամ, կապրեմ տանս, սա գուցե չար ալիք է, կանցնի-կգնա… հետո նորից մարդիկ իրենց տները կդառնան։ Էն ժամանակ դուք էլ կգաք, ես տունը պահած կլինեմ։
Նրանց վեճը շարունակվեց մինչեւ այն պահը, երբ վարորդը գործի գցեց շարժիչը ու բղավեց` գնացինք։ Ամուսինը մնաց իր խոսքին։ Կինը եզրակացրեց, որ նա գժվել է, Արշակ որդին սակայն հասկացավ, որ հայրը բոլորովին էլ խեղճերից չէ… Եվ այդ պահին միայն հասկացավ, թե ինչու էր իրեն հանձնարարում մտապահել տունը Հայաստանում կառուցելու համար։ Ուրեմն, նա հույս չունի, թե ողջ կմնա ու դարձյալ չի հեռանում իր տնից… Հայրն ու մայրն ուղղակի կռիվ էին տալիս, իրար քաշքշում, հայրը անդրդվելի էր։ Նա մեջքով կպել էր սյանը, ձեռքերով կառչել նրանից…
Գիշերային աղջամուղջը աննկատ ցնդում էր, վարորդը ջղային գոռաց, կինը լացուկոծող երեխաներին մի կերպ պոկեց հորից, խցկեց մեքենան։ Արշակը աչք գցեց տանը, տեսավ միայն սեւ ուրվագիծը, հայրը ձուլված էր տանը, չէր նշմարվում։
Մեքենայի շարժվելու հետ Միհրանն ուզեց բղավել` կանգնեք։ Բայց ինչ-որ արգելք դեմ առավ կոկորդին, բերանը չբացվեց, եւ ծնկները ծալվեցին… Վերջին մեքենաների հռնդյունը մարեց ոլորանից այն կողմ։ Գյուղը դատարկվեց։ Ահավոր մի ցուրտ անցավ Միհրանի մարմնի միջով, սարսռաց, պատերը ափլփելով անցավ ներս, փլվեց հյուրասենյակի անկյունում իր համար պահած հին թախտին…
Անզգա, կիսանիրհի վիճակը շարունակվեց այնքան ժամանակ, մինչեւ որ Միհրանի ականջին հասան անորոշ ձայներ։ «Հը՞, չլինի՞ եկան»։ Արեւը ծագել էր, շողերը խրձով լցվել էին սենյակի մեջ, հենց Միհրանի դեմքին, եւ նա աչքերը բացելուց գլուխը մի կողմ տարավ… Վեր կացավ, ոտնաթաթերի վրա մոտեցավ դռանը, կամաց բաց արեց, դուրս եկավ, կանգնեց շեմին… Ձայները դարձյալ լսվում էին, բայց նա ոչ ոքի չէր տեսնում… Հանկարծ աչքերի առաջ տնկվեցին 6-7 հոգի, տան հետեւից եկան… Տեսնելով Միհրանին` նրանք կանգ առան, զարմացած նայեցին նրան ու վայրկյան անց առաջացան դեպի տանտերը։ Միհրանը դրանց ճանաչում էր, կողքի գյուղից էին, բայց նրանց մեջ ծանոթ-մտերիմի որեւէ զգացում բացակա էր։ Դեպի նա գալիս էին աչքերն արյունով լի, մթնդած դեմքերով օտարներ… Միհրանը սեղմվեց դռանը, թիկունքին զգաց փայտե առյուծի խորդուբորդությունը, մեջքը սահեցնելով դռնից, անցավ սյանը, ապա` մարմարե պատին ու դաջվեց մնաց… Խումբը առաջանում էր խուլ մռնչյունով, որ հավանաբար բառեր էին, սակայն Միհրանը չէր տարբերակում… Վարպետ Միհրանը թիկունքին զգաց մարմարի դուրեկան պաղությունը եւ մի բան, որին երբեք չէր հավատա` նրա ուղեղը հստակորեն գիտակցեց, որ ահա վաղ արշալույսին, խուժդուժ աղավնիների եւ փայլկտող դաշույնների արնածոր շեղբերի ներքո ինքը ներծծվում է իր կերտած պատի մեջ` դարձած թանձր, տաք ու կարմիր հեղուկ, որից մի բարակ երիզ հոսեց դուրս, գլորվեց բակի կապույտ բազալտե հատակով…
ՂՈՒԿԱՍ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ
Խորագիր՝ #43 (1414) 3.11.2021 – 9.11.2021, Հոգևոր-մշակութային
