ԱՅՆ ԱՆԳԱՄ ԵՎ ԱՅՍ ԱՆԳԱՄ

«Գերիներն աշխատում են բլոճների նման… Իրոք էլ, այսքան հեռվից նրանք սեւ բլոճների են նման, անկանոն վխտում են աջ ու ձախ, հետո հավաքվում իրար գլխի ու նորից ցրվում,- մտածեց Արուսը, որ հասել էր մարգի ծայրին, շտկել փայտացած մեջքը, քաղհանի ուրագին կռթնած` նայում էր ավտոճանապարհ կառուցող գերիների կողմը։- Բլո՞ճ… Ինչո՞ւ բլոճ, մարդ են, մրջյունի կամ մեղվի հետ համեմատեմ… Հետաքրքիր է՝ մե՞նք ինչ ենք երեւում նրանց աչքին»:

-Հողը քար է դարձել, քաղհանել չի լինի, կմեռնեին, որ ջրեին, նոր մեզ քշեին մարգերը,- թոնթորալով կողքի մարգերին կանգնեց Աշխենը։

Աշխենը գլխաշորի ճոթով սրբեց դեմքի քրտինքը։

-Իմացե՞լ ես, գերիներից երկու հոգի էլ մեռան էս գիշեր։ Դրանց կեսը կոտորվեց։ Իմ կարճ խելքով, սոված փորին խոտ-մոտ են ուտում, թունավորվում են։ Մանավանդ օձի ոլոռը… Վա՜յ, տեղով մահ է… Նշանածիցդ տեղեկություն կա՞, ո՞նց է։

-Լեհաստան է, մորքուր Աշխեն, լավ է…

Կանայք նորից անցան քաղհանի։

Գյուղի մի մատ երեխան էլ գիտեր, որ Աշխենի տղան գերի է ընկել,  հարյուր անգամ շրջանից զինված մարդիկ եկան, Աշխենենց տնեցիներին, հարեւան-բարեկամներին հարցաքննեցին, Աշխենի հիվանդ մարդուն քարշ տվին շրջկենտրոն, երկու օր պահեցին, կիսամեռ հետ ճամփեցին  տուն։ Դաշտում կանայք  զգուշանում էին Աշխենից, աշխատում էին  հետը չշփվել։ Արուսն էլ էր ահ զգում, բայց, դե, չէր կարող երես թեքել. հարեւաններ են, իրար թեւ-թիկունք են եղել։ Պատերազմն է ամեն ինչ  խառնել իրար։ Խեղճ Աշխենը չի համարձակվում բարձրաձայն իր ողբը անել, չի համարձակվում որդու անունը տալ… Ամբողջ օրը կողք կողքի են բանում, եղանակից ու բերքից բացի ուրիշ բան չի լսում Աշխենից, բայց նկատում է, որ կնոջ ուշքն ու միտքը գերիների կողմն է։ Ո՞վ գիտի, նրանց մեջ գուցե իր որդուն է պատկերացնում։

-Աղջի Արու՛ս, գերմաներենի դասատու ես, գնա էդ խեղճերին հասկացրու, որ օձի ոլոռ չուտեն,- ասաց Աշխենը հաջորդ դադարին։

-Զինվորները չեն թողնում հետները շփվել…

-Ինչի՞… Մի խոսք է, էլի, ասա՝ հետ արի…

-Աշխեն մորաքույր, ի՞նչ գործ ունենք գերիների հետ։ Ավելի լավ է՝ հանգիստ մնանք մեր գործին։

-Մարդ են, էլի, դրանք չեն հո պատերազմը սարքել։ Մեր նման մարդ են։ Հիտլերի բալեն մեռնի, հա՜,- Աշխենը խոսում էր ցածրաձայն։ -Աղջի՛, ասենք թե ստացվի՝ հասնես գերիների մոտ, գերմաներեն օձի ոլոռին գիտե՞ս ոնց են ասում։

-Հա՛, գիտեմ։

-Լավ կլինի, որ մոտդ ունենաս, որ եթե առիթ լինի՝ ցույց տաս։ Կարող է՝ ասելով չհասկանան։

Աշխենը գլխաշորի ճոթով սրբեց դեմքի քրտինքն ու կռացավ սածիլների վրա։ Արուսը նկատեց, որ նա արցունքն է սրբում՝ աշխատելով թաքցնել կողքիններից։

Գերիներն օր օրի հարթեցնելով ու սալապատելով հին սայլի ճանապարհը՝ մոտենում էին ծխախոտի դաշտին։ Նրանք արդեն աշխատում էին կանանց քթի տակ։ Կիրակի կեսօրին, երբ տրվեց հանգստի հրամանը, գերիները սփռվեցին դաշտերի կանաչներում՝  բանջար քաղելու։ Ամուսին ու զավակ կորցրած կանայք չանչ էին անում նրանց կողմը, նզովքի խոսքեր նետում։ Դրանից գերիներն ընկճվում էին եւ աշխատում էին կանանց կողմը չգալ։ Այդուհանդերձ, երկուսը,  ուշ չդարձնելով այդ ամենին, խոտի մեջ ուզածները փնտրելով, հասան ընդհուպ քաղհան անող կանանց։ Միջահասակ, չորուկ մի կին՝ Մաքո անունով, որ ո՛չ հայհոյում էր, ո՛չ էլ նայում գերիների կողմը, հանկարծ առյուծի պես ոստնեց տեղից ու քաղհանի ուրագով հարվածեց խոտերի մեջ կռացած տարեց գերուն։ Հարվածելու պահին Մաքոյի ոտքը դեմ առավ մի մացառի, գայթեց, ու հարվածի թափը փոքր-ինչ կոտրվեց, բայց դա էլ հերիք էր, որ ուրագի շեղբը լայն վերք բացեր գերու թիկունքին։ Զինվորները կրակեցին օդում, իրար էին խառնվել ռուսերեն հրաման-հոխորտանքը, հայերեն ճղճղոցն ու գերմաներեն շշուկները… Մաքոյին կանայք քաշեցին մի կողմ։

-Որդի ու եղբայր է կորցրել,- զինվորներին բացատրեց Արուսը։

Սրանք ասացին՝ հասկանալի է, բայց, դե, չի կարելի  ինքնակամ գործողությունների դիմել։

Գերու արյունը չէր դադարում։ Ոչ ոք չգիտեր՝ ինչ անել, մանավանդ, որ դեղորայք չկար, եւ այդ մասին մտածելն իսկ ավելորդ էր։ Մաքոն, որ սսկված ընկել էր կանանց սփոփող օղակի մեջ, շշուկով ասաց կողքիններին.

-Առվույտի ծաղիկը ծեծեք, դրեք վերքին։

Արեցին։ Արյունը կտրվեց։

Ռուս զինվորները գլուխներն էին տարուբերում՝ դեմքերին ժպիտանման մի բան խաղացնելով, որը, եթե թարգմանելու լինենք հայերեն, կստացվի. «Այ քեզ բա՜ն, վրեժն ու գթասրտությունը միասի՞ն, մի մարդու մե՞ջ… նույն պահի՞ն… Անհնար է…»։ Աշխենը գրպանի մեջ տրորում էր օձի ոլոռը՝ չիմանալով ինչպես իր նախազգուշացումը հայտներ գերիներին։ Հարմար պահ չէր գտնում, պտտվեց Արուսի շուրջը, նայեց, զննեց գերիներին ու լուռ մնաց։ Արուսը գերուն ասաց, որ վերքը խորը չէ, շուտ կապաքինվի։ Մայրենի սովոր լեզուն լսելով՝ գերին մեկեն զվարթություն ապրեց եւ ասաց, որ ինքը շնորհակալ է բոլորին, նույնիսկ՝ հարվածող կնոջը։ Գերու մի աչքը թեթեւ շլություն ուներ, եւ հոնքը ընդհատ-ընդհատ թրթռում էր։ Արուսը վերքը կապում էր գլուխը կախ եւ երբ հեռանալիս մի ակնթարթ նայեց գերու դեմքին, անակնկալի եկավ, շփոթվեց։ Այդ մարդը նրան ծանոթ թվաց։ Բայց եւ չհավատաց… «Մի՞թե նա է, գերմանացի այն երիտասարդ զինվորը, որ հայտնվեց անապատում, գաղթականների ճամբարում։ Նա՞ է… Նա՛ է,- վճռեց Արուսը։-Չէ՛, նա չի,- դարձյալ հերքեց ներսի կասկածը։-Նա է, նա չի, նա է, նա չի»,- տանջալի երկվության ձեռին փոթոթվելով՝ Արուսը գնաց իր մարգն ու ընկավ հուշերի գիրկը… Այն անգամ նա երիտասարդ սպա էր թուրքական բանակում, այս անգամ՝ գերի Հայաստանում։ Ի՜նչ մեծ անդունդ կա այն անգամի ու այս անգամի միջեւ։ Արուսը ծանր հոգոց հանեց։ Մտածեց՝ իրենն էլ նույնն է. մի մատ երեխա էր, հայրն ու հորեղբայրները սպանվեցին տան շեմին՝ դիմադրություն ցույց տալով թուրք խուժանին, հետո… մնացած ժամանակը սուզվեց լպրծուն մղձավանջի մեջ՝ արյան հոտով ու գույնով, լաց ու կոծով, օրվա կեսը մոր շալակին` անցավ լեռներով ու դաշտերով, մինչեւ որ ինչ-որ խմբերի հետ հայտնվեցին անապատում՝ հույսի վերջին կայծը Աստծու ողորմածությանը հանձնած… Ինչքա՜ն  մեռելներ տեսավ, վախից լեզուն պապանձվեց, երկար տարիներ մնաց մունջ… Ինքն էլ էր մահվան ենթակա, մայրն անհաշտ կռիվ էր տալիս մահվան դեմ՝ երգով ու լացով, նզովքով ու  հեքիաթով, հանելուկով մահվանը հմայում-քշում էր մի կողմ։ Մի անգամ էլ, երբ  կեզ արեւից թալկացած-ընկած էին անապատի ավազների մեջ, իսկ ասկյարներն իրենց դադարի ժամն էին վայելում, իրենց մոտեցավ գերմանացի զինվորը, այո՛, այո՛, հենց… այս մարդը՝ շիլ աչքով, թրթռացող հոնքով մի ջահել տղա։ Ինքնաշեն տիկնիկ նվիրեց իրեն։ Ինքը վախեցավ, ձեռքերը թաքցրեց հետեւը, որ տիկնիկը չվերցնի։ Զինվորը ժպտալով շոյեց իր մազերը։ Նա խոսում էր գերմաներեն, ոչ մի բառ հասկանալի չէր՝ ժպիտից բացի։

Տիկնիկը շատ զվարճալի տեսք ուներ, եւ կողքերից կախ ընկած թելերով կարող էիր նրա ոտքն ու ձեռքը շարժել, նույնիսկ լեզուն դուրս բերել։  Գերմանացին շշուկով ինչ-որ բան ասաց մայրիկին ու գնաց։ Նա տիկնիկի լայն փեշի մեջ շոկոլադի մանր կտորներ էր թաքցրել, որոնք մի քանի օր շարունակ մայրիկը դեղահաբի նման դնում էր իր լեզվի տակ… Զինվորն այլեւս չերեւաց։

…Երեկոյան Արուսը մորը պատմեց գերմանացու մասին։ Մայրը ծնկներին տվեց, թե՝ վեր կաց, ուտելու մի բան տանենք, գոնե մի թաս մածուն ու մի բոքոն հաց։

-Նրա արածի դիմաց դա ի՞նչ է որ,- ոգեւորության գագաթին հասած խոսում էր մայրը,- ասկյարի աչքի առաջ տեսա՞ր, ինչ հունարով շոկոլադը տվեց… Վայ-վայ… Աստված պիտի բերի նրա առաջ, բա ո՞նց… Կուզես իմանալ, հենց բերել է, որ գերի ընկնելուց հետո ուրիշ տեղ չեն տարել, բերել-հասցրել են մեզ մոտ, դու էլ, մի տես, է, հենց էդ դաշտում ես եղել։ Չէ, Աստծու բան է, աղջիկս, բա որ ձեր բրիգադը էդ դաշտում չլիներ, չէիր տեսնի, չէ՞… Մենք էլ չէինք կարողանա մարդուն օգնել։ Աստված կա վերեւում, նա մեզ արեց, մենք էլ իրեն կանենք։ Կարող է՝ տուն էլ բերենք, հը՞։ Կա՛ց, մի առավոտը բացվի… Բա դու նրան չհիշեցրի՞ր շոկոլադը։

-Չէ՛, մա՛մ, հարմար չէր, համ էլ… գուցե նա՞ չի։

-Վա՜յ, ո՞նց թե նա չի, բա էլ ո՞վ կլինի էդ աչք-ունքով մարդը։ Ա՛յ, կտեսնես, որ հենց նա է… Ել, շուտ գնանք, հենց հիմա։

Արուսը առարկեց, որ զինվորները չեն թողնի գերիներին մոտենալ։

-Ինչո՞ւ որ, նրանց կպատմենք եղելությունը, կհասկանան, կթողնեն։

-Չեն հասկանա։

-Ոնց թե,- չէր հանձնվում մայրը։

-Կարգն է էդպես… չեն հասկանա։

Մայրը չռված աչքերով նայեց դստերը։

-Պատերազմ է, մայրի՛կ…

-Լավ,- հաշտվեց մայրը,- թող ասածդ լինի։ Առավոտը կգնանք, մածունն ու բոքոնը կվերցնեմ, երկու ձու էլ Աշխենից փոխ կառնեմ, կխաշեմ, սոխ ու կոտեմ էլ կվերցնենք հետներս, հա, ուրեմն, կտանենք, կտանք մարդուն։ Դու իմ ու քո կողմից նրանց լեզվով կասես, որ շատ-շատ շնորհակալ ենք, կասես՝ Աստծու հրեշտակ էիր ուղարկված ինձ դժոխքի մեջ, որ փրկեցիր իմ բալին՝ քեզ այսինքն… Դե, մի քանի բան էլ քո կողմից կասես, մարդու նեղված սրտին հույս կտաս։ Զինվորներին կխնդրենք, թե որ թողնեն, մի երկու ժամով տուն կբերենք, թող լողանա, տաք ճաշ ուտի, հետո նորից  դառնա իր գերությանը… Ինչքան որ մեր կողմերում պահեն, պարտքս կհամարեմ մի բանով անպայման օգնել։ Մեռնեմ Աստծու զորությանը։

Առավոտյան Արուսը գնաց դաշտ, մայրը պիտի գար կեսօրին, բերեր ուտելիքը։ Գերիներն իրենց սովորական եռուզեռի մեջ էին, զինվորները, կանգնած բարձր թմբի վրա, հսկում էին։ Արուսը մի ոտ ուշ էր հասել ընկերներից, նրանք արդեն կպել էին գործի։ Գերիները շատ մոտ էին ծխախոտի մարգերին։ Արուսը հայացքը գցեց նրանց կողմը՝ ծանոթ գերուն գտնելու հույսով։ «Ինչո՞ւ գերի,- առարկեց ինքն իրեն,- մարդ ասեմ»։ Զայրացավ ինքն իր վրա։ Հիշեց բլոճների հետ համեմատությունը, ավելի զայրացավ։

-Ի՞նչ ես քարացել կանգնել… Առանց էդ էլ ուշացել ես,- արտեզրից բղավեց բրիգադավարը։ -Նորմադ ո՞վ պիտի կատարի, չլինի՞ ես, էս թեւովս,- նրա կողքից ճոճվում էր զինվորական բլուզի դատարկ թեւքը։

Արուսը մտավ իր մարգը՝ առանց ծպտուն հանելու։ Բրիգադավարը նետվեց մարգերի վերջը ծխախոտի դեն նետված չորուկներից ծխելիք կորզող գերու վրա՝ նրան քացիների տակ առնելով։ Արուսը տեսնում էր բրիգադավարի դատարկ թեւքի խելահեղ ճոճումը, որը հարվածող ձեռքին համընթաց վերուվարում էր՝ ասես պատրաստ ինքն էլ մտրակելու գլուխը բռնած գերուն…

Արուսը կանանց մեջ երեւի ամենաարագաշարժն էր, նաեւ հմուտը։ Նա մանուկ հասակից մոր հետ աշխատել էր ծխախոտի մարգերում… Թեեւ շատ տարիներ կտրվել էր դաշտից, բայց պատերազմը նորից հետ բերեց, ստիպեց աշխատել քրքրվելու աստիճան։ Աստված մի զավակ էլ չտվեց, որ երջանկանար, էն հարսների նման երեխին բերեր իր հետ, ծառի շվաքում ճոճ կապեր՝ դներ մեջը… Տասը տարի ամուսնացած էր՝ Աստված չբաշխեց մի զավակ։ Հարութին էլ տարան բանակ, չնայած սառն էին, բայց սիրտը մղկտում է նրա համար։ Մեկնելու օրը անխիղճը այնպիսի բան ասաց, որ մի փութ մեղրով չէր ուտվի… Բա որ զոհվեմ, մի կանաչ շի՞վ էլ չմնա ինձնից։ Փառք Աստծու, հիմա Լեհաստան է, որ անփորձանք հետ գա, չի պահի, կասի՝ գնա, Հարութ ջան, քեզ մեկին ճարի, ամուսնացի, զավակ ունեցի… Կանաչ շիվ ունեցի, բա ի՞նչ, կարո՞ղ է՝ ես չուրախանամ…

Արուսը հասավ արտեզրին՝ մյուսների հետ միաժամանակ։

-Աղջի՛, գիտե՞ս, էս գիշեր չորս հոգի մեռել են,-  գուժեց Աշխենը,- քեզ չասի՞ դրանց ասա, որ էդ զահրումարը չուտեն, մեղք են…

-Չորս հոգի՜… Ո՞վ քեզ ասաց։

-Ո՞վ պիտի… Հրեն, խճակույտի հետեւն ընկած են։ Մեկն էլ էն մարդն է, որին Մաքոն խփեց։

Արուսը ձեռքից բաց թողեց ուրագը, շտկեց մեջքը, նայեց Աշխենին, նայեց գերիների կողմն ու դանդաղ շարժվեց դեպի խճակույտը, որն ընդամենը երկու քայլի վրա էր։

Չորսն էլ պառկած էին իրար կողք, մեջքի վրա, ուռած փորերով։

«Ո՞ր մեկն է»,- ուզեց ճանաչել, չորսի աչքերն էլ բաց էին, բայց նրանց մեջ Արուսը չնկատեց  շիլաչք մարդու։ Բոլորի աչքերն էլ նայում էին ուղիղ, պաղ, մազակալ դեմքի վրայից, անձրեւափոսի պղտոր փայլով։ Ո՞րն է։ Երեւի երկրորդը: Արյան բծեր կան վրան։ «Սա է, որ կա»։ Արուսը սառեց՝ չիմանալով ինչ անելը։ Զինվորներից մեկը մոտեցավ, թե՝ հեռացեք, չի կարելի շփվել գերիների հետ։

-Նրանք մեռած են,- ասաց Արուսը։

-Միեւնույն է՝ գերի են,-ասաց զինվորը։- Չի՛ կարելի։ Վե՛րջ։

Արուսը Աշխենի ձեռքից վերցրեց ոլոռը, զննեց, ապա տեսավ, որ մեռածներից երկուսի մատների արանքում նույն չարաբաստիկ բույսն է։ Արուսը կտրուկ շուռ եկավ գերիների կողմը ու դիմեց նրանց՝ թափահարելով վայրի ոլոռը.

-Լսե՛ք, մարդի՛կ, չուտեք սրանից, թունավոր է, սրանից են մեռնում ձեր ընկերները։

-Ձայնդ կտրի,- զենքը պարզած՝ գոռաց զինվորը,- այդ ի՞նչ ես խրատում թշնամուն, հը՞։ Ի՞նչ ագիտացիա ես անում։

Հրացանի փողը դեմ էր առել Արուսի կրծքին։ Արուսը աչքի պոչով տեսնում էր հեռվից գլխապատառ իր կողմն աճապարող մորը…

ՂՈՒԿԱՍ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ