Ազատամարտիկ կանայք զինադադարից հետո տուն վերադարձան՝ լեռներում թողնելով իրենց սիրտը…
Հիշում եմ՝ 1992թ. սկզբներին ե՛ւ հայերենով, ե՛ւ ռուսերենով գրված մի հայտարարություն կարդացի Ստեփանակերտի նախկին մարզգործկոմի շենքի պատին. «Աղջիկների եւ կանանց կամավորականների ջոկատին անդամագրվել ցանկացողներին խնդրվում է դիմել պաշտպանության կոմիտե (5-րդ սենյակ)»։ Այդ սենյակի դիմաց, ինչ խոսք, խռնված ամբոխ չկար, բայց կամավոր կանանց թիվը կամաց-կամաց մեկ-երկուսից աճել էր՝ հասնելով մի քանի տասնյակի… Դժվարին ու ծանր օրեր էին սպասում հայրենիքի փրկության գործին անդամագրված այդ հայուհիներին. նրանց սպասում էր ռազմի դաշտը, նրանք գնում էին իրենց եղբայրների հետ կռվելու ու հաղթելու։

Հայերի ամենավաղ առնչությունը տպագրական արվեստին վերաբերում է 14-րդ դարին։ Պատմագիտական ուսումնասիրություններում առկա է այսպիսի ուշագրավ տեղեկություն. հիշյալ դարում վենետիկցի հայազգի նավապետ Անտոն Հայը (Հայկազունը) ի թիվս այլոց (Մարկո Պոլո եւ ուրիշներ) Չինաստանից Եվրոպա է բերում շարժական տառերով գիրք տպագրելու զինական գաղտնիքը։ Ինչպես երեւում է՝ դա բավարար չի եղել գիրք տպագրելու համար, այլ պարզապես նախապայման է դարձել, որ գերմանական Մայնց քաղաքի մի համեստ արհեստավոր երկար տարիների պրպտումներից, անվերջ փորձերից հետո վերջապես ստեղծի շարժական տառերով գիրք տպագրելու իր եղանակը՝ դրանով իսկ դառնալով առաջին տպագրիչն աշխարհում։

Շուտ մեծանամ,
Զինվոր դառնամ,
Լավ ծառայեմ,
Հայրենիքս ես պաշտպանեմ։

1991թ.-ի նոյեմբերից ի վեր, երբ Շուշիից արձակվող հրթիռները սկսեցին ավերել ԼՂՀ մայրաքաղաքը, վերջնականապես պարզ դարձավ, որ «ազերիների» կողմից բռնազավթված և հայաթափ արված Արցախի հինավուրց մայրաքաղաղաք Շուշին ու հայկական Ստեփանակերտը կողք կողքի գոյատևել չեն կարող: Ապրիլին Ստեփանակերտ եկան Լեոնիդ Մարտիրոսովը ու այլ զինվորականներ, և սկսվեցին հրետանային կրակի կառավարման պարապմունքները:

Սրբից սուրբ է սա, իմ անգին,
Արժանի քո գովասանքին,
Մեզ խաբեցին խոսքով ճարտար,
Բայց Տերն արեց իր դատն արդար.
Ետ եկ, որդյա՛կ, ձեռքդ ինձ տուր,
Փառքով ելար կռվից դաժան,
Այս խաչը առ ի տրիտուր
Ամենահաղթ քո հեզության։

Արդեն մեկ ամիս էր` Գագիկից ոչ մի լուր չկար: Կինը՝ Սուսաննան, անքուն, անդադար երեք երեխաների հետ իր տեղը չէր գտնում: Ամուսնու ընկերների դռներն էր ծեծում՝ լուր չունե՞ն: Տուն էր գալիս, ու թե լույս էր լինում, աչքը չէր կտրում հեռուստաէկրանից, ականջը ռադիոյի լուրերին էր: Իսկ Մարտակերտում անհավասար մարտեր էին ընթանում: Վեդի քաղաքի շրջակա գյուղերի ազատամարտիկներից կազմված «Արծիվ» գումարտակի տղաներն այնտեղ էին: Այդ գումարտակի կազմում էր նաեւ ամուսինը՝ Գագիկ Սահակյանը: Ծանր օրեր էին:

I. Արդ, նախ, ամենից առաջ, հոգ տար խորհուրդների մաքրության համար, որի մասին ասում է մարգարեն. «Աստված փառավորված է Իր սուրբերի խորհուրդներում» [Սաղմ. ՁԸ 8]։ Ինչպես որ ծառան սպասում է իր տիրոջ հրամանին, այնպես [էլ] բոլոր զգայարանները կառավարվում են խորհուրդների միջոցով, քանզի բարին նախ խորհում են եւ ապա գործում, ինչպես դարձյալ ասում է մարգարեն. «Հղացավ ցավերը եւ ծնեց անօրենություն [Սաղմ. Է 15]։ Եվ նախ խորհուրդներով են սիրում եւ ապա տալիս պարգեւներ, ինչպես որ նախ Հոնաթանի հոգին կապվեց Դավթին, եւ ապա հանելով իր հանդերձները՝ հագցրեց նրան։ Եվ նախ խորհուրդներով են ատում եւ ապա սպանում, ինչպես որ Հովսեփի եղբայրները նախ ատեցին Հովսեփին եւ ապա [նրան] վաճառեցին Եգիպտոս։