Պատմության էջերից
Ամանորի նախօրեն էր. զորքերին կոնֆետ ու մանդարին էին ուղարկում, բայց տխուր Նոր տարի եղավ: Թշնամին ճեղքեց հյուսիսարեւելյան ճակատը եւ, օգտվելով համատարած շփոթի պայմաններում ծայր առած ընդհանուր նահանջից, Օմարի լեռնանցքից իջավ ներքեւ: Շուտով գերված հետախույզի քարտեզը վկայեց, որ թշնամին մտադիր էր հարձակումը զարգացնել ե՛ւ Վարդենիսի, ե՛ւ Մարտակերտի ուղղություններով: Սակայն ձեռնարկված միջոցառումների շնորհիվ ձեւավորվեց միասնական հրամանատարություն (ԶՈՒ գլխավոր շտաբի պետ գեներալ-լեյտենանտ Հրաչ Անդրեսյան, Յուրի Խաչատուրով, Ֆելիքս Գզողյան, ղարաբաղյան ուղղության զորքերի ընդհանուր հրամանատար Վիտալի Բալասանյան), հստակեցվեցին բոլոր ստորաբաժանումների ենթակայությունն ու կատարելիք խնդիրները, եւ հունվարի երկրորդ կեսին իրավիճակը կայունացավ:
Ադրբեջանական ավիացիան նյութական և տեխնիկական հզոր բազայի, անհրաժեշտ փորձառու մասնագետների առկայության շնորհիվ գործել է բավականին ակտիվ և արդյունավետ հատկապես պատերազմի նախնական փուլում, երբ նրա օդաչուների հիմնական մասը ԽՍՀՄ բանակի այլազգի սպաներն էին: Ադրբեջանն ակտիվորեն հավաքագրում էր վարձկանների, որոնք կատարում էին հարյուրավոր մարտական թռիչքներ: Օրինակ՝ գերված Ա. Չիստյակովը խոստովանել է, որ անձամբ կատարել է ավելի քան 30 մարտական թռիչք:
Թեպետ ադրբեջանական ավիացիան հզոր էր, վարձկան օդաչուները՝ պատրաստված, իսկ ինքնապաշտպանական ուժերի կազմում ՀՕՊ-ի մասնագետները փոքրաթիվ էին, մարտական տեխնիկան էլ՝ քիչ, ադրբեջանական խոցված թռչող սարքերի թիվն անցնում է 30-ից, (խոցված ինքնաթիռների մեջ զոհված վարձկան օդաչուներից էին նաև մայոր Ս. Սինյուշկինը և կապիտան Ե. Կարլովը:
Ստեփանակերտի օդային տարածք մտան միանգամից յոթ ինքնաթիռներ: Միգ-երը շատ մեծ արագությամբ էին անցնում (650-700 մ/վ) և միշտ չէ, որ հաջողվում էր նրանց խոցել, սակայն նրանք էլ չէին կարողանում իրենց խնդիրը կատարել: Օդաչուն կարողացավ անկարգելով իջնել և ազատվել հայկական կողմի հետապնդումից: Սա փառահեղ հաղթանակ էր, և առանձնահատուկ պետք է նշել, որ «Կրուգ» ԶՀՀ-ը առաջին անգամ կիրառվել է հենց Արցախյան գոյամարտում և շնորհիվ հայ մասնագետների՝ փայլեց՝ խոցելով աշխարհի ամենահզոր ինքնաթիռներից մեկը:
1992թ. փետրվարի 19-ին Ղարագալի գյուղի մոտ նորից հայտնվեցին ուղղաթիռներ, այս անգամ՝ ադրբեջանական օդուժի: Դրանք վարում էին նախկին ԽՍՀՄ-ի՝ տարբեր ազգությունների օդաչուները, որոնք պայմանագրով ծառայության էին անցել Ադրբեջանի ԶՈւ-ում: Նրանք օդային գրոհներով զգալի վնաս էին հասցնում ե՛ւ ազատամարտիկներին, ե՛ւ խաղաղ բնակչությանը: Ադրբեջանական բանակի ագրեսիան ուղեկցվում էր ուղղաթիռների օրեցօր հզորացող հարվածներով: 1992թ. ապրիլի 8-ին ադրբեջանական ՌՕՈւ-երն «ստանում են» իրենց առաջին ինքնաթիռը` «Սու-25»-ը: Օդաչու, լեյտենանտ Վաղիֆ Բախտիար-օղլի Կուրբանովը գրոհիչը գողացել էր Սիտալ-Չայ քաղաքում տեղակայված ռուսական օդանավակայանից:
«Որ մեծագիր Սպարապետը մեր օրերում մեր կողքին իրոք կայացել էր, որ հանձին նրա մենք մեզանում մեր մսից ու արյունից հունցած արտասովոր մեկն ունենք, մեկը՝ որ օրհասի հանդիման մեր կասկածն ու տագնապը մեզնից բոլորից ամենախորն էր թաքցնում, մեկը՝ որ մեր վհատության ու անկման խորատի տեղ հույսի, հավատի ու վստահության բարձունքն էր հառեցնում…»։ Այդ զգալի էր եւ իր կենարար ողջությամբ, բայց առավել քան զգալի է այսօր՝ իր սպանիչ բացակայությամբ, երբ մեր յուրաքանչյուրի ու հանուրի ընթացքին տարտամ շփոթ է ներքաշվել, երբ մեր բոլորի հորիզոնը կրճատվել է ամբողջ փարսախներով, երբ այսօրվա ու վաղվա միջեւ կանգնած ենք մեր հասակների ոչ այն շիտակ պահվածքով, ինչպես կանգնած էինք կորովի իր ներկայությամբ»։
Դեռ Մարտակերտի նահանջի օրերին ԼՂՀ-ում սկսվեց կանոնավոր բանակի հաստիքային կառուցվածքի մշակումը, ինչը, կյանքի կոչվելով անմիջապես մարտերի ժամանակ, ենթադրում էր փոխել գործող կապի ողջ համակարգը: Եվ ստեղծվեց զինվորական կապի կազմակերպման դասական կառուցվածք:
Սա առավելապես կազմակերպական հարց էր, որի լուծման համար հարկ էր հստակեցնել զորքերի ենթակայությունը, որից հետո միայն պարզ կդառնար, թե որ ստորաբաժանմանը կապի ինչ միջոցներ են անհրաժեշտ, հանգուցային կայանները որտեղ պիտի տեղակայվեն եւ ըստ այդմ՝ ով ինչ հաճախականություններում է աշխատելու, որոնք են հիմնական եւ որոնք՝ պահեստային հաճախականությունները, կապի որ կայանքն ում հետ է համագործակցելու եւ այլն:
1992թ. սեպտեմբերի 14-ին ՀՀ պաշտպանության նախարարի հրամանով ավիացիայի վարչությունն առանձնանում է ՀՕՊ վարչությունից եւ դառնում առանձին կառույց: Ստեղծվում են առանձին զորամասեր եւ ստորաբաժանումներ:
Պատերազմի ժամանակ հայկական փոքր ռազմական ավիացիայի միջոցով, սպառազինության կիրառմամբ, լեռնային տեղանքում կատարվել են մի քանի տասնյակ մարտական թռիչքներ: Հիմնականում գործել են «Մի-24» մարտական ուղղաթիռների օղակներ եւ զույգեր: Որպես կանոն, նրանց հետ թռել են նաեւ «Մի-8» ռազմատրանսպորտային ուղղաթիռները: Վերջիններս եւս հարվածներ են հասցրել հակառակորդի կրակակետերին եւ մարտական դիրքերին: