Անկախ պետականության երազանքը դարեր շարունակ բորբոքել է հայության բազմաթիվ սերունդների միտքն ու երեւակայությունը, ջերմացրել հոգին։ Աշխարհասփյուռ հայության զավակների շուրթերին «Ազատ, անկախ Հայաստան» բառակապակցությունը հնչել է որպես կախարդական խոսք, սրբազան երդում, աստվածաշնչյան պատգամ։ Հայության բազմաթիվ սերունդներ օտարության մեջ ապրել, դիմացել, պայքարել են այդ նվիրական երազանքով։ Նորջուղայեցի Շահամիր Շահամիրյանը իր երազանքին միս ու արյուն է տվել՝ երկնելով հայոց առաջին սահմանադրությունը՝ «Որոգայթ փառացը»։ Կալկաթայում հանգչող նրա որդու գերեզմանին փորագրված է. «Ո՜վ անցորդ, որ կարդում ես գերեզմանիս գիրը, գուցե դու կտաս ինձ հայրենիքիս անկախության ավետիսը, որին կաթոգին սպասում եմ»։ Եվ քանի-քանի կարոտաբաղձ սրտեր են իրենց հոգում խանդաղատանքով օրրել հայրենիքի անկախության գաղափարը, մինչ կծագեր 1918 թվականի մայիսի 28-ի արեւը…

Սարդարապատի ճակատամարտի շատ մասնակիցներ հետագայում դարձան նշանավոր մարդիկ, որոնք սերունդներին են թողել ականատեսի իրենց վկայությունները 1918 թ.-ի մայիսի 26-28-ի ահեղաշունչ օրերի մասին։ Փորձենք ճակատամարտի մի քանի դրվագ ներկայացնել նրանց հիշողություններով։ Կարծում ենք՝ վավերագրական այդ նյութերով մեր ընթերցողները կարող են որոշ պատկերացում կազմել այն ճակատագրական օրերի մասին, զգալ դրանց շունչն ու ոգին։

«Հայ ժողովրդի որոնումների եւ տանջանքների երկար պատմությունը պարզ ցույց է տվել, որ ամենամեծ գործոնը, որը կարող է ապահովել նրա արժանավոր ապագան, դա իր՝ հայ ժողովրդի կենսունակության ուժն է։ Նա ինքը պետք է կռի եւ կոփի իր բախտը… Օտարի օգնությունը կարող է միայն լրացնել մեր ջանքերը»։

Հովհաննես Բաղրամյանը 1915թ. մայիսին ավարտելով Թիֆլիսի երկաթուղային տեխնիկական ուսումնարանը, տեխնիկ-պրակտիկանտի պաշտոնով նշանակում է ստացել Ելիզավետպոլի երկաթգծի 9-րդ տեղամասում, բայց ժամանակի իրադարձությունները շեշտակի փոխել են նրա ճակատագիրը։

Բերձորի Արցախյան գոյամարտում զոհված քաջորդիների հուշահամալիրում Մայիսյան եռատոնի միջոցառմանը մասնակցեցին շրջվարչակազմի, քաղաքում գործող ձեռնարկությունների, ուժային կառույցների աշխատակիցները, ղեկավարները, ինչպես նաև դպրոցների, գիշերօթիկ հաստատության ուսուցիչներն իրենց սաներով, բնակիչներ, հյուրեր: Հուշակոթողի երեք խոնարհված պատերին, որոնց վրա Քաշաթաղի տարածքում նահատակված բոլոր քաջորդիների անուններն են փորագրված, ծաղիկներ դրվեցին:

Մեզ պարտադրված Արցախյան ազատամարտը ցույց տվեց, թե մարդու, սովորական քաղաքացու համար որքան կարևոր են զինվորական, թեկուզև նվազագույն, գիտելիքներն ու հմտությունները: Բարեբախտաբար, խորհրդային տարիներին դրանք անտեսված չէին և ուսուցանվում էին դպրոցում, բանակում, բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում, պարբերաբար կազմակերպվող վարժական հավաքների ընթացքում: Իսկ մեր կռվում, ինչպես Հայաստանի սահմաններում, այնպես էլ Արցախի ռազմաճակատներում կամավորական խմբերի, ջոկատների, վաշտերի կողքին հակառակորդի դեմ պատվախնդրորեն մարտնչեցին և հաղթանակի մեջ իրենց կարևոր ներդրումն ունեցան նաև եռամսյա վարժական հավաքների միջոցով կազմավորված ստորաբաժանումները: Հատկապես պատերազմի վերջին ու վճռական փուլում հայտնվելով առաջնագծում, նրանք համալրեցին կռվողների նոսրացած շարքերը և իրենց ներկայությամբ ու մասնակցությամբ նոր եռանդ ու թափ հաղորդեցին ամիսներ ու տարիներ խրամատից դուրս չեկող փորձառու ռազմիկների գործողություններին:

Կոնեւն ինքն էր վարում մեքենան եւ Վիեննայից մինչեւ Պրահա՝ ողջ ճանապարհին երգում էր կնոջ համար, թեեւ ասում են, որ բացարձակ զուրկ էր լսողությունից:
Սակայն ամուսնանալու համար Կոնեւի նման մարդիկ պետք է ստանային «գլխավոր հրամանատարի ոչ պաշտոնական օրհնությունը»: Պատերազմի ժամանակ այդպիսի թույլտվություն ստանալու մասին խոսք լինել չէր կարող: Դրա համար էլ Իվան Կոնեւն ու Անտոնինան իրենց ամուսնությունը գրանցեցին 1945 թ. մայիսի 9-ից հետո: Թե ինչ հանգամանքներում էր հաջողվել Կոնեւին ձեռք բերել Գերագույնի համաձայնությունը՝ հայտնի չէ: