2020 թվականի պատերազմից անցել է ավելի քան 2 տարի, բայց, թվում է` երեկ էր, որ Քաշաթաղում էինք։ Տարիներ շարունակ ապրելով տարբեր բնակավայրերում, քաշաթաղցիները ինտեգրվեցին Հայրենիքի ազատագրված հատվածի թեև դժվարին, բայց երանելի կյանքին։ Իհարկե, հեշտ չէր ավերակների միջից հառնելու ուղին, սակայն ո՞վ է ասել, թե դժվարությունները երբևէ վախեցրել են հայրենասերներին, աշխատասերներին, խենթերին։

Չեմ հիշում, թե քանի տարեկան էի այն ժամանակ։ Միայն հիշում եմ, որ մարդկանց մեջ շատ բարություն կար և շատ մեծ սեր։ Մեր փոքրիկ բանավանի բնակիչներն էլ, ինչպես բոլոր գյուղերում ու ավաններում, ամեն երեկո հավաքվում էին մեկն ու մեկի տանը՝ լոտո խաղալու կամ հենց այնպես զրուցելու։

Իշխանասարի հարավարևելյան լանջին, Հադրութ քաղաքից 2 կմ հյուսիս-արևելք գտնվում է Արցախի չքնաղագույն գյուղերից մեկը՝ Վանքը, որն իր անունն ստացել է Սպիտակ Խաչ վանքի անունից։ Հադրութցիներն ու շրջակա բնակավայրերի բնակիչներն առանձնահատուկ սիրել են վանքը, որը դարձել է նրանց ամենապատվելի սրբատեղին։ Այստեղից Հադրութ քաղաքն իր շրջակա գյուղերով ասես ափիդ մեջ լինի։

Տողասար լեռան լանջին է գտնվում Հադրութի շրջանի գեղատեսիլ գյուղերից մեկը՝ Տողը։ Արցախի հնագույն պատմություն ունեցող գյուղերից է Տողը, որի մասին առաջին անգամ հիշատակվում է 7-րդ դարում։ 10-րդ դարում ունեցել է 10 հազար բնակիչ։ 16-րդ դարում եղել է Դիզակի մելիքության կենտրոնը։

-Տղե՛րք, շարժվեցինք: Պատգարակը զգույշ բարձրացնում եք ու իմ ետևից,- Սաքոն էր…
-Սաքո՛, դանդաղ գնա, հետևիցդ հասնենք, կերած-խմած վիրավոր ենք, է՜, տանում,- կատակեց Գոռը:

Հայոց 12 մայրաքաղաքներից 7-րդը՝ Դվինը, հիմնադրվել է Տրդատ Մեծի որդի Խոսրով Կոտակ թագավորի կողմից 330-338 թվականներին։ 336 թ. արդեն հռչակվել էր Հայոց մայրաքաղաք։ Կարճ ժամանակահատվածում մոտ 400 հա տարածք ունեցող քաղաքի բնակչությունը 100 հազարից անցել է:

«Կարմիր բլուր» հնավայրը, որն այսօր հիրավի համարվում է Ուրարտուի եւ տարածաշրջանի երկաթե դարի հնագիտությանը վերաբերող կարեւորագույն հայտնագործություններից մեկը, շարունակում է զարմացնել իր հարստությամբ: Օրերս այցելեցինք հնավայր, որտեղ պեղումները շարունակվում են, շրջեցինք տարածքով, հետեւեցինք ընթացող աշխատանքներին, զրուցեցինք դրանք իրականացնող գիտնականներից մեկի՝ «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանի տնօրեն Միքայել Բադալյանի հետ: